گەورەترین لەمپەری بەردەم دیموکراسی و گەشەی عێراق جێبەجێنەکردنی سیستمی فیدراڵییە
سلێمان تاشان – هه‌‌ولێر
سەرووی بیست و یەک ساڵ لە ڕووخانی عێراق و نۆزدە ساڵ لە پەسندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق تێدەپەرێت بەڵام دەستوور جێبەجێ نەکراوە و عێراق تەنیا بە ڕووکەش فیدراڵییە و لە ناوەڕۆکدا هەمان دەوڵەتە ناوەندییەکەی جارانە کە لەسەر بنەمای زۆرینە دەخوازێت حوکمی عێراق بکات. ماوەیەکە لە کۆڕ و کۆبوونەوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان دەنگی ئەوە زیاتر بەرز بووەتەوە کە سیستمەکە جێبەجێ بکرێ، چوونکە سەلمێنراوە جێبەجێ نەکردنەکەی لەمپەرە لەبەردەم گەشەی عێراق.
دوای ڕووخانی عێراق کە بیری بەعسیزم و پێکهاتەیەکی دیاریکراو حوکمی دەکرد، گەلی کورد بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی و پرسی ئاڵۆزی دەستکاریکردنی سنوورەکان، بڕیاریدا لە چوارچێوەی سیستمی فیدراڵیدا تێکەڵی عێراق ببێتەوە و لە عێراقی فیدراڵدا بەدوای بەدیهێنانی سەرجەم مافەکانی خۆیدا بگەڕێت.
وەک ئاشکرایە پێشی ڕووخانی ڕژێمەکە، هەرێمی کوردستان خاوەنی پێگەی سیاسی و ئابووری و ئیدارەی تایبەت بە خۆی بوو و سیمای دەوڵەتێکی سەربەخۆی پێوە دیار بوو، دوای ڕووخانی بەعس زۆربەی دامەزراوە گرنگەکانی عێراق هەڵوەشانەوە و دەوڵەت سەرلەبەری ڕووخا و دەبوایە لە بناغەوە بنیات بنرێتەوە.
بە نووسینی دەستوورێکی نوێ و پەسندکرانی دوای ڕیفراندۆم، بناغەی دەوڵەتی نوێی عێراق لەسەر بنەمای سیستمی فیدراڵی دامەزرا و دەستوورەکە تا ڕادەیەکی باش ئەو مافە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییانەی کورد و سەرجەم نەتەوە و پێکهاتەکانی دیکەی عێراقی لەخۆ دەگرت. دەبوایە دەستوور بە تەواوی جێبەجێ بکرێ و ناوچەکانی دیکەی عێراقیش لە چوارچێوەی ئەو مافەی لە دەستووردا بۆیان دیاری کراوە هەرێمی هاوشێوەی هەرێمی کوردستان دابمەزرێنن و لە عێراق حکوومەتێکی فیدراڵی و کۆمەڵێک حکوومەتی هەرێمی هەبن.
کابینە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق خۆیان لە جێبەجێکردنی دەستوور دزییەوە، شەڕی تایفی و ڕەکەبەرایەتی مێژوویی سووننە و شیعە، کشانەوەی هێزەکانی ئەمەریکا لە ساڵی ٢٠١١، سەرهەڵدانی داعش لە ساڵی ٢٠١٤، بڕینی پشکی بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٤، بەناچار دەستپێکردنی فرۆشتنی نەوت لە لایەن هەرێمی کوردستان بە سەربەخۆ، هاتنی سەدان هەزار ئاوارەی عێراق و سووریا بۆ هەرێمی کوردستان، سەرهەڵدانی تەنگژەی دارایی و پاشان کۆرۆنا و نوێترینیان بڕیارەکانی دادگای بەناو فیدراڵی هۆکار بوون لەوەی ساڵ بە ساڵ عێراق زیاتر لە بنەما دەستووری و فیدراڵییەکان دوور بکەوێتەوە.
کابینە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق هیچ کاتێک لەو دەستوورە تێنەگەیشتن کە وڵاتەکەی لەسەر بنیاتنراوە، لەجیاتی ئەوەی دەسەڵاتی سیاسی بۆ دەسەڵاتێکی فرەرەنگ بگۆڕدرێت کە لە سیما هەرە سەرەکییەکانی سیستمی فیدراڵییە، یەک ڕەنگ ویستوویەتی خۆی بەسەر ڕەنگەکانی تردا زاڵ بکات.
دەسەڵاتی عێراق لەدەستی بەعسی سووننەی عەرەبەوە کەوتووەتە دستی چەند پارتێکی شیعەی عەرەب و هاوبەشیپێکردنی سووننە و کورد زۆر ڕۆتینی و ڕواڵەتی و بەشێکیشی عورفی بووە. لەجیاتی دادپەروەری و یەکسانی کە لە سیما هەرەسەرەکییەکانی دیموکراسییە، زۆرینە و کەمینە کراوەتە پێوەری یەکلاییکردنەوەی کێشەکان.
دوێنێ چوارشەم نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە دیداری سلێمانی پەنجەی خستە سەر هەمان برین و پێداگری لەوە کرد کە بۆ پێشکەوتنی عێراق زۆر گرنگە سیستمی فیدراڵی بە کردار جێبەجێ بکرێت، نابێت لایەنێک یان چەند لایەنێک کە باوەڕیان بە سیستەمی فیدراڵی نییە جێبەجێکردنی ئەو سیستمە لە عێراق پەک بخەن و جێبەجێکردنی دەستوور بووەستێنن.
سەرۆکی هەرێم ڕوونی کردەوە گەلانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە لەسەر دەستوورێکی گوونجاو ڕێککەوتن، دەستووری عێراق بە پەسەندکردنی سیستەمی فیدراڵی هاوبەشییەکی گوونجاوی بۆ هەموو نەتەوە و پێکهاتەکانی عێراق دروست کردووە، ئەو هاوبەشیەش عێراق بەهێز دەکات، بۆیەش هەموو نەتەوەکان لە عێراق دەبێت لە بەڕێوەبردنی عێراقدا خۆیان بە هاوبەش ببینن و نابێت هیچ پێکهاتەیەکی عێراق پشتگوێ بخرێت، عێراق ئاسۆیەکی ڕووناکی هەیە ئەگەر دەستوور و سیستەمی فیدراڵی بە تەواوی جێبەجێ بکرێت.
پێشتریش سەرۆک بارزانی و سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان و بەرپرسانی دیکەی باڵای هەرێمی کوردستان پێداگرییان کردووە کە بەغدا سیستمی فیدراڵی جێبەجێ بکات و چیدی بەغدا لە بیری ئەوەدا نەبێت هەمان سیاسەتی سەردەمی بەعس دووبارە بکاتەوە.
ژمارەی ئەو سەرکردە سیاسییانەی عێراق جگە لە کورد لە نێو سووننە و شیعەش خەریکە زیاد دەبێ کە داوای بە کردەوە جێبەجێکردنی سیستمی فیدراڵی دەکەن و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش پاڵپشتیی خۆی دەربڕیوە. هەر جۆرە سیستمێکی سیاسی کە ناوەندییەتی بۆ بەغدا بگەڕێنێتەوە و بخوازێت یەکێک بەسەر ئەوانیدا زاڵ بکات مەحکوومە بە لەناوچوون و ئەوەی عێراقییەکان لە دەوری یەکتر کۆ دەکاتەوە جێبەجێکردنی سیستمی فیدراڵییە.