دەوڵەتی ئاپارتاید

د. سامان شاڵی

دەوڵەتی ئاپارتاید ئاماژەیە بۆ سیستەمێکی جیاکاری و جیاکاری ڕەگەزی دامەزراوەیی کە لە باشووری ئەفریقا لە نێوان ساڵانی 1948 و 1994 جێبەجێ کراوە. زاراوەی “ئاپارتاید” لە وشەی ئەفریقاییەوە وەرگیراوە بۆ “جیاوازی” یان “جیابوونەوە”. لەم ماوەیەدا حکوومەتی ئەفریقای باشوور بە سەرۆکایەتیی پارتی نیشتمانی کۆمەڵێک یاسا و سیاسەتی جێبەجێ کرد کە جیاکاری ڕەگەزی و هەڵاواردنیان لە دژی خەڵکی ئەفریقای باشووری غەیرە سپی پێست و بە تایبەتی ڕەشپێستەکانی ئەفریقای باشوور جێبەجێ دەکرد.
تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی سیستەمی ئاپارتاید بریتی بوون لە:
١- پۆلێنکردنی ڕەگەزی: حکوومەت هاووڵاتیانی ئەفریقای باشووری پۆلێن کرد بۆ گروپە ڕەگەزییە جیاوازەکان، بە پلەی یەکەم لەسەر بنەمای ڕەنگی پێست، و ماف و ئیمتیازاتی تایبەتی بۆ هەر گروپێک دیاری کرد. پۆلە ڕەگەزییە سەرەکییەکان بریتی بوون لە سپی پێست، ڕەش، ڕەنگاوڕەنگ (ڕەگەزی تێکەڵاو)، و هیندی/ئاسیا.
٢- جیاکردنەوەی ڕەگەزی: یاساکانی ئاپارتاید جیاکردنەوەی جەستەیی گروپە ڕەگەزییە جیاوازەکان لە لایەنە جیاوازەکانی ژیاندا، لەوانەش خانووبەرە، پەروەردە، چاودێری تەندروستی، گواستنەوە و دامەزراوە گشتیەکان، فەرمانی پێدەکرد. ئەم یاسایانە قوتابخانە و نەخۆشخانە و گەڕەک و ئامرازی دیکەیان بۆ گروپە ڕەگەزییە جیاوازەکان دروست کرد.
٣- یاساکانی دەرچوون: خەڵکی ئەفریقای باشوور کە سپی پێست نین دەبوو دەفتەری تێپەڕین (کە بە “دۆمپا” ناسراوە) هەڵبگرن کە دیاری دەکات لە کوێ دەتوانن بژین و کار بکەن. ئەم پاسبووکانە بۆ کۆنترۆڵکردن و سنووردارکردنی جوڵەی تاکەکانی غەیرە سپی پێست بەکاردەهێنران.
٤- یاسای پەروەردەی بانتو: ئەم یاسایە سیستەمێکی خوێندنی جیاواز و کەمتری بۆ ڕەشپێستەکانی ئەفریقای باشوور دامەزراند، کە ئامانجی سنووردارکردنی دەرفەتی خوێندنیان و هێشتنەوەیان لە پۆستە ژێردەستەکاندا بوو.
٥- زەوتکردنی زەوی: حکوومەت بە زۆر کۆمەڵگەی غەیرە سپی پێستەکانی لە ناوچە دیاریکراوەکان بۆ سپی پێستەکانی ئەفریقای باشوور دوورخستەوە و سیاسەتەکانی جێبەجێکرد کە غەیرە سپی پێستەکانی سنووردار دەکرد لە خاوەندارێتی زەوی یان کشتوکاڵی لە هەندێک ناوچەدا.
٦- بێمافی سیاسی: خەڵکی ئەفریقای باشوور کە سپی پێست نەبوون، مافی دەنگدانیان لە هەڵبژاردنە نیشتمانییەکان بێبەش کرا و لە بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسی دوورخرانەوە. حکوومەت دەسەڵاتی سیاسی تەنها بۆ کەمینەی سپی پێستەکان تەرخان کرد.
٧- سەرکوت و توندوتیژی: ڕژێمی ئاپارتاید بۆ سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆن و سەپاندنی سیاسەتەکانی، توندوتیژی و هێزە ئەمنییەکانی دەوڵەتی بەکارهێنا. ناڕەزایەتی و بەرەنگاربوونەوەی ئاپارتاید بە سەرکوتکردنی دڕندانە بەرەوڕوو بووەوە، لەنێویاندا کۆمەڵکوژی بەناوبانگی شارپڤیل لە ساڵی 1960.
ئاپارتاید لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بە شێوەیەکی بەرفراوان ئیدانە کرا و بووە هۆی سزای ئابووری و بایکۆت لە دژی ئەفریقای باشوور. بە تێپەڕبوونی کات بەهۆی فشاری ناوخۆیی و دەرەکی و هەوڵی چالاکانی دژە ئاپارتاید وەک نیلسۆن ماندێلا، ئاپارتاید هەڵوەشایەوە. ئەفریقای باشوور لە ساڵی 1994 یەکەم هەڵبژاردنی دیموکراسی فرە نەتەوەیی ئەنجامدا، کە کۆتایی هاتنی ئاپارتاید و سەرەتای سەردەمێکی نوێی گۆڕانی سیاسی و کۆمەڵایەتی لەو وڵاتەدا بوو. نێڵسن ماندێلا وەک یەکەم سەرۆکی ڕەشپێستی وڵاتەکە هەڵبژێردرا، ئەمەش بووە هۆی هەوڵدان بۆ ئاشتکردنەوەی نەتەوەیەکی قووڵی دابەشکراو.
ئایا عێراق دەوڵەتێکی ئاپارتایدیە یان دیموکراسی؟
هەرگیز عێراق بە فەرمی وەک دەوڵەتی ئاپارتاید وەک باشووری ئەفریقا پۆلێن نەکرا. بەڵام لە سەردەمی سەدام حوسێندا قۆناغێکی دەسەڵاتی تاکڕەوانەی بەخۆیەوە بینی، کە لە ساڵی 1979 تا ڕووخاندنی لە ساڵی 2003 دەسەڵاتی بەدەستەوە بوو.
دوای لەشکرکێشی سەرکردایەتی ئەمریکا بۆ سەر عێراق لە ساڵی 2003 و دواتر ڕووخاندنی حکوومەتەکەی سەدام حوسێن، عێراق دەستی کردە سەر ڕێگایەکی ئاڵۆز و پڕ لە تەحەدا بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتێکی دیموکراسی. قۆناغی دوای لەشکرکێشی، ناسەقامگیری سیاسی و توندوتیژی تائیفی و یاخیبوون بوو، ئەمەش پرۆسەی بنیاتنانی دیموکراسییەکی سەقامگیری ئاڵۆزتر کرد.
پێشهاتە گرینگەکانی گواستنەوەی عێراق بۆ سیستەمێکی دیموکراسیتر بریتین لە:
١- قۆناغی ئینتقالی: دوای ڕووخانی سەدام حوسێن، عێراق لەلایەن دەسەڵاتێکی ڕاگوزەرەوە حوکمی دەکرا، حکومەتێکی نوێی کاتی دامەزرا. لەو ماوەیەدا داڕشتنی دەستووری نوێ و ئەنجامدانی هەڵبژاردن دەستی پێکرد.
٢- دەستوور و هەڵبژاردن: لە ساڵی 2005 عێراق لە ڕێگەی ڕیفراندۆمی نیشتمانییەوە دەستوورێکی نوێی پەسەند کرد. هەڵبژاردنی دواتر بەڕێوەچوو، حکوومەتێکی هەڵبژێردراوی دیموکراسی لەسەر بنەمای کۆدەنگی و هاوسەنگی و هاوبەشی پێکهێنا. بەڵام گۆڕەپانی سیاسی بە درێژایی هێڵە قەومی و تائیفیەکان بە قووڵی دابەش بوو.
٣- ململانێی تائیفی: عێراق توندوتیژی و ململانێی تائیفی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، بەتایبەتی لەنێوان موسڵمانانی سوننە و شیعە، ئەمەش تەحەدای جددی بۆ دامەزراندنی دیموکراسییەکی سەقامگیر دروستکرد.
٤- ئاستەنگە بەردەوامەکان: عێراق ڕووبەڕووی ئاستەنگە بەردەوامەکانی پەیوەست بە حوکمڕانی و ئاسایش و گەندەڵی و ناسەقامگیری سیاسی بووەتەوە. هەروەها ئەم وڵاتە مامەڵەی لەگەڵ سەرهەڵدانی تاقمە تیرۆریستییە توندڕەوەکان لەوان داعش کردووە.
٥- دامودەزگا دیموکراتییەکان: عێراق دامەزراوەی دیموکراسی دامەزراندووە، لەوانە پەرلەمان و حکوومەتێکی هەڵبژێردراو، بەڵام ئەو دامەزراوانە زۆرجار لەگەڵ پرسەکانی وەک تائیفەگەری و پاڵپشتی سیاسی و گەندەڵی کێشەیان هەبووە.
٦- دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ: گرینگترین پایەی دیموکراسی، دەسەڵاتێکی دادوەری ئازاد و بێلایەنە بۆ پاراستنی گەل لە دیکتاتۆرییەت. بەڵام دەسەڵاتی دادوەری بووەتە سیاسی و بە بڕیارە تاکلایەنەکانی بوتە به هەڕەشە لەسەر داهاتووی دەوڵەتی فیدراڵی و دەستوور.
٧- برینی ڕابردوو: گەلی عێراق تا ئەمڕۆ تووشی نادادپەروەری و ماڵوێرانی بووە، ئەمەش پێویستی بە هەڵمەتێکی نیشتمانی هەیە بۆ ڕاگەیاندن و لابردنی برینەکانی ڕابردوو بۆ بنیاتنانی عێراقێکی دیموکراتی نوێ لە ژێر سەقفی دەستوور کە مافەکانی زامن دەکات بۆ هەموو.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە گواستنەوەی عێراق بۆ دیموکراسی پرۆسەیەکی ئاڵۆز و بەردەوام بووە، کە هەم پێشکەوتن و هەم پاشەکشەی تێدا دەرکەوتووە. وڵاتەکە لەگەڵ ئاستەنگە سیاسی و ئەمنییەکان دەجەنگێت و ڕێگای دیموکراسییەکی سەقامگیر و تەواو کارا هێشتا نادیارە.
دەستەواژەی “ئاپارتاید” بە ئاشکرا ئاماژەیە بۆ سیستەمی ئاپارتاید و جیاکاری کە لە باشووری ئەفریقا جێبەجێ دەکرێت و بۆ وەسفکردنی مێژووی سیاسی عێراق بەکارناهێنرێت. بەڵام عێراق بەدرێژایی ساڵان گۆڕانکاری سیاسی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، لەوانە گۆڕان لە حوکمڕانی پاوانخوازانە بۆ فۆرمێکی دیموکراسیتر لە حکوومەت، ئەگەرچی بە ئاستەمی زۆرەوە. بەڵام لە دوای ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ ئەم بابەتە گۆڕا و هەنگاو بە هەنگاو بەرەو حکوومەتی ناوەند هەنگاویان ناوە و پشتیان بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی بەستووە و لە دەستوور و ڕۆحەکەی وەرگەڕان.
بۆیە بۆ گەڕانەوە بۆ ڕێبازی دیموکراسی پێویستە پابەند بین بە دەستووری عێراق و پرەنسیپی تەوافوق و هاوسەنگی و شەراکەت کە پرۆسەی سیاسی لە عێراق لەسەری بنیات نراوە.
بۆیە بۆ گەڕانەوە بۆ سەر ڕێبازی دیموکراسی پێویستە پابەندی دەستووری عێراق و پرەنسیپی تەوافوق و هاوسەنگی و شەراکەت کە پڕۆسەی سیاسی لە عێراق لەسەری بنیات نرابوو و پابەندبوون بە حوکمی فیدراڵی کە گەرەنتی یەکڕیزی عێراق دەکات.