حەمە ئەحمەد جاف
ـ لە كۆشیعری (جێمان)دا سەوز دەبمەوە، چوون سەوزبوونەوەی ئەشقی نازدارێك، بۆتان لە خۆیدا گرمۆڵە دەكا و فرمێسكی گەرمی نامۆیی بە نیشتمانی چاوانی دەڕێژێ و دەمكاتە توێكڵی تەمەنێكی بابردەڵەی بەساڵاچوو، تەمەنێك كەس نەیناسێت! شاعیر و ڕۆژنامەنووس و وەرگێڕ، (بۆتان جەلال محەمەد عەبدولڕەحمان)، رێکەوتی ٢٢ـی ئایاری ١٩٦٢ لە شاری هەولێر لە خانەوادەیەكی كوردپەروەردا لەدایك بووە. خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەییەکەی لە هەولێر تەواو كردووە؛ ساڵی ١٩٨٧ بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە زمان و ئەدەبی عەرەبی لە كۆلێژی ئادابی زانكۆی سەلاحەددین بەدەست هێناوە. مامۆستا بۆتان جەلال هەرچەندە دەرچووی بەشی زمانی عەرەبییە، بەڵام ئـەو هـەر لـە منداڵییەوە سـەوداسەر و خولیای زمان و ئـەدەبی كـوردی بـووە، لـە سـەرەتای سـاڵانی هـەشتاكانی سـەدەی ڕابـردوودا بەهرەی خوێندنەوە و نـووسـینی چەكەرەی كـردووە، تـا لە سـاڵی ١٩٨٤ یـەكەمین نۆبەرەی بـەرهـەمی خـۆی كـە پـەخشـانەشـیعرێک بـووە لـە گـۆڤـاری (ئـاسـۆس)ـدا بـڵاو كـردۆتـەوە. بۆتان جەلال ئەندامی یەكیەتیی نووسەرانی كورد/ لقی هەولێر و، ئەندامی سەندیكای ڕۆژنامەنووسانی كوردستان و ئەندامی سەندیكای ڕۆژنامەنووسانی وەرزشی فیدراڵی عێراقە، سەرۆكی سەنتەری ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتیی وەرزشوانانی كوردستانە. بۆتان، ڕۆژنامەی (برایەتی) جاران و دواتر (خەبات)ـی ئێستا بە ماڵی دووەمی خۆی دەزانێت. هاوكات شیعر بە تاكە سەودا و مەئوا و ئارەزووی خۆی دەزانێت و هەمیشە خۆی تێدا دەبینێتەوە؛ ئەو، هەموو كات هەوڵی داوە لە شیعرەكانی ژیان لە بەرچاوی خوێنەران و ئەدەبدۆستان جوانتر بكات. لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی پێشووەوە دەستی بە نووسینی شیعر كردووە؛ سەرەتا وەكو هەموو لاوێك و هەرزەكارێك بە شیعری ئاشقاتی و ئەوینداری دەستی پێكردووە؛ دواتر چۆتە قووڵایی دەریای بێكەناری شیعر و شیعری نوێخوازی یەكەم دیوانی شیعری بە ناوی (جێمان) بووە، ئیدی بەردەوام بووە لە نووسینی شیعر لە بوارەكانی فەلسەفە و ئایین و مێژوو و جوانیی سروشت تا بۆتە خاوەن شێواز و ستایلێكی تایبەت بە خۆی ئەویش لە كۆمەڵە شیعری (درەختە تینووەكانی نیشتمان)ـدا روون و ئاشكرا دیارە. بۆتان جەلالی شاعیرو رۆژنامەنووس كۆمەڵێك نووسین و توێژینەوە و رەخنە و لێكۆڵینەوە و بابەتی وەرگێڕدراوی لە رۆژنامە و گۆڤارە كوردی و عەرەبییەكاندا بڵاو كردۆتەوە.
مامۆستا بۆتانی شاعیر و رۆژنامەنووس لە كۆمەڵێك دەزگا و شوێن و گۆڤار و رۆژنامە كاری كردووە؛ لەوانە:
ـ لە ساڵی (١٩٩١) لە ڕۆژنامەی (پێشكەوتن) كاری كردووە، كە یەكێتیی لاوانی دیموكراتی كوردستان دەریدەكرد.
ـ لە ساڵی (١٩٩٢)ەوە تاكو ئێستا لە ڕۆژنامەی برایەتی و خەبات وەك نووسەر كاری كردووە و بەردەوامە.
ـ لە ساڵی (٢٠٠٢-٢٠٠٧) سەرنووسەری گۆڤاری (ئاراس)ـی وەرزشی بووە، كە لە لایەن ئەنجومەنی باڵای وەرزشی هەرێمی كوردستان دەردەچوو.
ـ لە نێوان ساڵانی (٢٠٠٢-٢٠٠٧) سەرپەرشتیاری هەفتەنامەی (كوردستان سپۆرت) بووە، كە لە لایەن ئەنجومەنی باڵای وەرزشی هەرێمی كوردستان دەردەچوو.
ـ ئێستاش سەرپەرشتیاری لاپەڕەی (هزر و هونەر)ـی رۆژنامەی خەباتە.
• بەشێك لە بەرهەمە چاپكراوەكانی:
– جێمان: شیعر، لە بڵاوكراوەكانی سەعدوڵڵا شێخانی، چاپی یەكەم، چاپخانەی شەفەق، بەغدا، ١٩٩١.
– رۆژە تاریكەكان و شەوە ڕووناكەكان: شیعر، لە بڵاوكراوەكانی یەكێتیی قوتابیان و لاوانی دیموكراتی كوردستان، چاپی یەكەم، چاپخانەی ڕۆشنبیری، هەولێر، ١٩٩٣.
– ناوێنەكانی ڕۆژهەڵات: شیعر، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، چاپی یەكەم، چاپخانەی ئاراس، هەولێر، ٢٠٠٦.
ـ 101 شاعیر و نووسەری جیهانیی/ لێكۆڵینەوە/ دەزگای موكریان/ هەولێر 2014
– درەختە تینووەكانی نیشتمان: شیعر، چاپی یەكەم، چاپخانەی تاران ٢٠٢١.
ـ شەقامی شاعیران/ خوێندنەوەی دەقی شیعر و نەرمە رەخنەی بنیادنەر/ 2022 هەولێر
ـ مەرگ و فانۆس/ وەرگێڕان/ 2023 هەولێر
ـ دیوانی بۆتان جەلال/ كۆی بەرهەمی شیعرەكانی/ كتێبی ژمارە (27) گۆڤاری گوڵان 2023
ـ كۆمەڵە شیعری (لە بێهودەییەوە ئومێدم لێ دەڕژێ) ئامادەی چاپە.
ــ بۆتان لە ماڵێكی خانەدان قسەیەك جێ دەهێڵێ و دەیەوێ خۆی بە نساری سێبەری باڵەكانی كۆترە ژنێكەوە بگرێت و نەبادا لە تەمتومانی شەرابی سووری تەمەنێكدا نغرۆ بێت. بۆتان دەیەوێ ئەو كۆترە ژنە لە نیشتمانی تریفەدا خۆی بۆ رووتكاتەوەو ئەویش لە نێو كێڵگەیەكی گوڵە بەڕۆژەدا چاولە رۆشنایی ئەستێرە كشاوەكانی تەمەن بكا و مەلە ئاشقەكان بە ئاسۆی جوانی نیشتمانی دڵی گوشراوی ئەودا بفڕن و ژوانێك لە سێبەری چاویلكەی ئەو كۆترە ژنەدا بۆ درەختە تینووەكانی نیشتمانی دڵی (بۆتان) ساز كەن و گۆرانی بۆ ژیانێك بچڕن كە ئەو زۆر بێهیوا و بە مەئیوسی پێی دەڵێت: من چیم داوە لەو ژیانە و چشم ماوە لەم ژیانە وەك لەو شیعرەدا پێمان دەڵێت:
لە ماڵێكی خانەدان قسەیەكم جێ هێشتووە.
خۆت بە نساری سێبەرەكەمەوە بگرە.
نەبادا لە تەمتومانی شەرابی سووری تەمەنم نغرۆ ببی.
ژنێك لەسەر مانگ بە دیار تریفەكەیەوە خۆی ڕووت كردۆتەوە.
پیاوێك لە ناو كێڵگەی گوڵەبەڕۆژەدا
چاو لە ڕووناهی ئەستێرەیەكی ڕاكشاو دەگێڕێ.
مەلەكان
بەسەر سەری ئەسپەشێكانەوە دەفڕن
هیچ ئەسپێك ماڵی خۆی نادۆزێتەوە
چاویلكەی كچێك گەواهی ئەوەی دامێ
سبەی لە ژوانی ژێر سێبەری درەختێكدا
گەڵاكانیم بۆ دەكاتە دیاری و یادگاری
من چیم ماوە لەم ژیانە!
***
ـ شاعیر لە كۆشیعری (جێمان)ـدا سەوز دەبێتەوە، سەوزبوونەوەی ئەشقی نازدار، بۆتان لە خۆیدا گرمۆڵە دەكاو فرمێسكی گەرمی نامۆیی بە نیشتمانی چاوان دەڕێژێ و ئەوی مەعشووق دەكاتە توێكڵی تەمەنێكی بابردەڵەی بەساڵاچوو، تەمەنێك كەس نایناسێت كە لە بۆتەی ناشادیدا دەتلێتەوە و هێواش‌هێواش دەتوێتەوە و بە ناخی زامەكانی دەرووندا رۆدەچێت و دوورەپەرێز لە ئاهەنگی كۆچی ئازیزیدا سەرچۆپی بەرنادات و وەك بەدمەستێك بە دەوری خۆیدا دەخولێتەوە و داوای لێبوردن لە نازدارخان دەكا و پێی دەڵێت:
ببوورە نازدار خان نەمزانی خۆشەویستی زەردەخەنە و گریانە
دەمێ بزەی شاگوڵان و دەمێ گریە و پرسەی زیندەمردەیەكی بێتاوانە!
وەك لە شیعری سەوزبوونەوەی ئەشقێكدا پێمان دەڵێت:
نازدار خان
ئەمجارەش توێكڵی تەمەن،
بە كەمەری ژینمدا بئاڵێنە..
دووبارە ئاوی سوێری چاوانت
لەژێر ڕەگی بەساڵاچووما بڕژێنە..
زەردە درەختی خەزەڵوەری ئەم پاییزەش
بە پەنجەی خۆت بۆ سەدەها چەرخی تر
لەم خاكەلێوە سەوزە بڕوێنە..
تۆش خووی هەوری دەریالووشەكان
كەس ناتناسێ شەپۆل دەبەیت
تا دەگەیتە ئەوپەڕی ئاسمان..
جا لە داخی نەپێكانی رازت
هۆن هۆن شۆڕ دەبێتەوە..
نازدار خان
شەو نییە فرمێسكی گەرمی نامۆییم نەڕێژم
لە گۆڕستان شەوی جەژن
نەبێت بە ملوانكەیەك و،
بە دیاری بۆتی نەنێرم
شەو نییە گوێ بۆ بەستە و
گۆرانی دوا شەوی مەرگت شل نەكەم..
وشە بە وشە لە شادەمارەكانی دڵمدا
شی نەكەم…
زامەكانم وێردی تاسەی دەروونتن
لە بۆتەی ناشادی دەتلێنەوە
ئەوەتا پێڵوی وەنەوزم لێكدەنێم و
شەو خەون بە كەژاوەی باڵاتەوە دەبینم..
نازدار خان
تا كەی دوورەپەرێز. نابووت
لە ئاهەنگی شادی كۆچتا وەك میوانێ،
سەرچۆپی بگرم و نابەڵەد بخولێمەوە..؟
ببوورە نازدار خان، ببوورە
نەمزانی خۆشەویستی بزە و
خەندە و گریانە
دەمێك بزەی شاگوڵان و
دەمێك پرسەی مردووێكی بێتاوانە!
***
ــ شاعیر لە كۆشیعری (ئاوێنەكانی رۆژهەڵاتدا) نامەكانی (با) لە راسانی من و راپەڕینی بەهاری ٩١ـی نیشتمانی تۆدا دەخوێنێتەوە و پێمان دەڵێت: ئەوە بیست سەدەیە ئاڵای كوردستانی گەورە لەسەر پشتی ئەسپێكی یاخی دەشەكێتەوە و چیا و خەڵك لە خەوی مەرگ بێدار دەكاتەوە و لەگەڵ خۆیدا
نامەی هەرچوارپارچە دزراوەكەی كوردستان بۆ ئازادیخوازانی دنیا دەخوێنێتەوە
وەك لەو شیعرەدا دەڵێت:
لوورەلووری (با)یە
گشت زەمین چاوێكە
لەناو دەریایەكی سووردایە
ئەوە بیست سەدەیە ئاڵای میدیا
بە شەكاوەیی
لەسەرپشتی ئەسپێكی یاخیدایە!
لوورەلووری (با)یە
زنجیرە چیاكان، دار و بەرد و رووبارەكان
هەموو خەڵك و خاكی كوردستان
لە خۆئامادەبوونێكی گەورەدایە
ئەمجارە نەك تەنها (با)
شۆڕشێكی سووری ئازایە
لەگەڵ خۆیدا
دەنگی هەرچوارپارچە دزراوەكەی كوردستانی
كردووە بە نامەیەك
بۆ ئازادیخوازانی دنیای هێنایە!
***
ـ بۆتان لە شیعرێكدا بە (هەولێر)ـی زێدیدا هەڵدەڵێ و بەژن و باڵای بڵندی قەڵا و منارە و مەرقەدی شێخی چۆلی و باخی گڵكەند و نازی كچە هەولێریان لە هەلۆركەی ئەشقێكی سپی جاویدانی خۆیدا دەلاوێنێتەوە و دەڵێت:
لە قەڵاكەتەوە فێر بووم
ئەگەر تۆف و باگژە هەڵیانكرد
چۆن خۆم بە بەژنی منارە و..
ناو قەدی مەرقەدەكەی شێخی چۆلیەوە بگرم
لە شەقامی باتاوە فێر بووم
ئەگەر لە شەقامە كریستاڵییەكانی ئەوروپا
پیاسە و گوزەرێكم كرد
چۆن سەر شۆستە كۆنەكەی
شەقامەكانی بەرقەڵا لەبیر نەكەم
من لە غابات و باخچەی گڵكەندی تۆوە
فێری وەفای ئەشق بووم
چۆن هەمیشە
یادی كچە هەولێرییەكان لەبیر نەكەم
هەولێر ئەی شەكرەشار
ئەی خەونی تەمەن و
دیمەنی جوانیی ژیان و ژیار!
***
ــ مامۆستا بۆتان لە بێهوودەییەوە ئومێدی لێ دەڕژێت بۆیە لەو شیعرەدا بە قەبارەی مشتێ سەراب پەنجەكانی دەكەونە ژێر پێی خوداوەندی ئاسمانەكانی خەونە نەزۆكەكان، بۆتان لێرەوە دڵی دەبێتە گۆڕەپانی ناشتنی مەرگ و دێت و رەنگ دەبەخشێتەوە سیماكان و ئومێد دەخاتەوە جووڵە و دێت و لەگەڵ نەورەسەكان بەسەر دەریای ئومێددا دەسووڕێتەوە و ژیان لە خەزانی تەمەندا بە رووی بەهاردا دەنەخشێنێ و زەردەخەنەی ئومێدی لێ دەڕژێ وەك لەو شیعرەدا دەڵێت:
بە قەبارەی مشتێ سەراب
پەنجەكانم دەكەونە ژێر پێی خوداوەندی بەردە كوێرەكانتان
بەقەد پارچەی هەوری قرمزی
دڵم دەبێتە گۆڕەپانی ناشتنی خەونە نەزۆكەكانتان
ئەی خوداوەندی بەبەزەیی
چیتر لە بەژن و باڵای خەونەكانی من
سێبەرێ بۆ دەستڕەنگینی بێهوودەییەكانتان مەڵاس مەدەن
من تێر بووم لە لاساری
من نائومێدم
لە رەنگكردنی دیوارەكانی سێبەری خۆم
هاتووم رەنگ ببەخشمەوە سیماكانتان
هاتم ئومێد بدەمەوە جووڵە
هاتم بۆ ئەوەی ئێوە شاد كەم.
***
ـ شاعیر لە كۆشیعری (درەختە تینووەكانی نیشتمان)ـدا لە نێو تەمی تارمایی كۆرۆناوە دێت و دۆزەخێك لە سەهۆڵ دەخاتە ژێر پێڵاوەكانی (با) و ناتەبایی ئادەم و حەوا و لەوێوە تارمایی ژنێك 227 چڵەنێرگزی بەهاری چركە شیعرییەكانی كوڕەكەی (جەلال محەمەد عەبدولڕەحمان) دەخاتە بەرپشتێنی ژیانی شاخ و شار و نەبەردیی پێشمەرگەی كوردستان و پیرۆزیی خوێنی شەهیدان و پێمان دەڵێت:
لە شەڕی با و جەنگی مۆمدا دەچمە نێو ماڵێكی خانەدان و قسەیەك بۆ مێژوو جێ دەهێڵم و رۆحێك لە خەشخاش دەكەمە دیاری ریشاڵە نەرمەكانی بەرد و دەستەونەزەر بە نزاوە روو لە ئاسمان دەكەم و دەڵێم:
خودایە لە ئاسمانەوە
چاودێرییەكی چڕی
ئەو زەویە شێواوەت بكە
كە مەڕەكانی بێ شوان ماونەتەوە
چونكە ئەگەر دەنگم خۆش بایە
دنیام پڕ دەكرد لە گلەیی و گازندە!
من لە سەرەتای پاییزێكی ساردەوە
بارانم چاند
كۆتایی بەهار
چەپك چەپك
نیگەرانیم دووریەوە
شیعر شكۆی لێ دزراوە
شاعیریش چەقاوەسووی سەر شانۆ و
سواڵكەری بەر دەرگای حكومەت و
قەشمەری نێو ماڵومنداڵەكەیەتی!
ئێستا كێ خۆشەویستی كوشت؟
زەمەن و دڕندەكان
یان خۆمان!؟
****
• سەرچاوەكان:
ـ دیوانی بۆتان جەلال/ هەولێر/ 2023
ـ من و ئەستێرە گەشەكان 405/ بەرگی دووەم/ نەجمەدین عەزیز سمایل/ 2022 هەولێر
ـ ئینسایكلۆپیدیای نووسەرانی هەولێر/ عەبدولڕەحمان مەعروف/ بەرگی یەكەم/ چاپخانەی تاران 2021