سابوونی مێردین ناوبانگی لە جیهاندا بڵاوبووەتەوە
كارزان گلی – هه‌ولێر
مێردینی باكووری كوردستان، ئه‌و شاره‌یه كه گرنگییه‌كی زۆر به دروستكردنی سابوون ده‌دات، هه‌ر سابوونێكیش كه به رۆنی تایبه‌ت هاتوه‌ته به‌رهه‌م، مێژوو و كۆڵانه‌كانی ئه‌و شاره‌ی رازاندوه‌ته‌وه.
چۆنییه‌تی به‌رهه‌مهێنانی سابوون له مێردین، له سه‌رده‌می كۆنه‌وه بوونی هه‌بوه و تا ئێستا هه‌ر به زیندوویی ماوه‌ته‌وه. هاووڵاتیانی مێردین له‌ناو باخچه‌ی ماڵه‌كانیاندا زۆرجار سابوون ده‌چێنن و بوه به سارچاوه‌یه‌كی دارایی باش بۆیان، سابوونه ره‌نگاوڕه‌نگه‌كانی مێردین له‌رووی ماده‌وه زۆر چالاكه و رۆنه‌كه‌شی خۆماڵییه. ئه‌و كارگانه‌ی سابوون كه بره‌ویان پێدراوه له مێردین، توانیویانه چه‌ندین جۆری سابوون به‌رهه‌م بهێنن وه‌كو (لیمۆ، كاویه، سابوونی به بۆن)، زۆرجار وه‌كو عه‌تریش به‌كارده‌هێنرێت. ئه‌و ماده‌یه‌ی پێی دروست ده‌كرێت سه‌رچاوه‌كه‌ی سروشتییه و رۆنه‌كه‌یش به هه‌مان شێوه خۆماڵییه، بۆ ئه‌وه‌ی سابوونه‌كه‌ش بۆن بداته‌وه پێویسته ته‌ڕ بكرێت.
به تایبه‌ت سابوونی (بیتیم) له مێردین سابوونێكی زۆر تایبه‌ته و به‌های خۆی هه‌یه، (بیتیم)ـیش له ته‌واوی دنیادا ته‌نیا له باكوور به‌رهه‌م ده‌هێنرێت و بۆ به‌هێزبوونی قژیش به‌كارده‌هێنرێت. ئه‌و سابوونه تایبه‌ته به شاری سییرت، چونكه (بیتیم) له‌وێوه سه‌رچاوه‌ی گرتوه و به‌رهه‌م هاتوه، ئه‌و جۆره سابونه‌یش له ماردین ره‌نگی زه‌رده و له رۆنی فستق دێته به‌رهه‌م.
له لایه‌كی تره‌وه جۆرێكی تر له سابوون هه‌یه كه پێی ده‌ڵێن سابوونی باده‌م و ره‌نگێكی سپی هه‌یه، ئه‌و سابوونه وه‌كو لیفكه‌ش به‌كارده‌هێنرێت چونكه پێستی مرۆڤ جوان و كراوه ده‌كات، به تایبه‌ت بۆ ئه‌و پێستانه‌ی وشكن.
سابوونی (كزڤان)ـیش یه‌كێكی تره له‌و جۆره سابوونانه‌ی له ماردین به‌رهه‌م ده‌هێنرێت و ره‌نگێكی سه‌وزی هه‌یه.
ئه‌حمه‌د فاروق ئاكوزووم یه‌كێكه له به‌رهه‌مهێنانی سابوون له مێردین، تایبەت بۆ (باسنوز) ده‌ڵێت: “سابوونی (بیتیم) له مێردین توانویه‌تی ببێته ته‌واوكه‌ری مادرین و هاووڵاتیان بۆ پێویسته داراییه‌كانیان سوودی زۆریان لێ بینیوه، هه‌ربۆیه له ماڵه‌كه‌ی خۆیاندا به‌رهه‌میان هێناوه. هاووڵاتیان له سه‌رده‌می كۆندا له قالبی گه‌وره‌دا سابوونیان به‌رهه‌م ده‌هێنا و بۆ پێویستی خۆیان به‌كاریان ده‌هێنا و ئه‌وی تریشیان ده‌شارده‌وه، به‌ڵام ئێستا كاسبكارانی وه‌كو ئێمه ئه‌و كاره‌مان كردوه به پیشه‌یه‌كی بازرگانی و سوودی لێ ده‌بینین”.
ئه‌و له به‌شێكی تری قسه‌كانیدا باس له مێژوویی شاری مێردین ده‌كات، بۆیه گه‌شتیارێكی زۆر رووی تێده‌كات و ئه‌وانیش به‌رهه‌مهێنانی سابوونیان زیاد كردوه و هه‌ر گه‌شتیارێكیش بچێته مێردین سه‌رنجی بۆ لای ئه‌و سابوونانه راده‌كێشرێت.
گوتیشی: “ئێمه سابوونی جۆراوجۆر به‌رهه‌م ده‌هێنین، به تایبه‌ت له (یابانی فستق)، له چوارده‌وری ماردیندا له هه‌ر ماده‌یه‌كی به‌سوودی رۆن سابوون به‌رهه‌م ده‌هێنین. له‌وانه (ده‌فنه، باده‌م، زه‌یتوون، فستق، مێنانگیچ، ساڵیانگۆز). به‌ڵام ئه‌و ره‌نگانه‌ی كه به سابوونه‌وه‌كانه‌وه‌یه خۆمان دایده‌نێین و ره‌نگی ده‌كه‌ین، هۆكاره‌كه‌شی بۆ ئه‌وه‌یه تا له یه‌كترییان جیا بكه‌ینه‌وه و سه‌رنجی كڕیاریش رابكێشین. هه‌ر جۆره سابونێكیش سوودی جیای هه‌یه، نموونه جۆری (كزڤان) بۆ بۆیه‌كردنی قژ و قژی وشك زۆر سوودی هه‌یه. خۆی سابوونه‌كه بۆیه ئۆرژیناڵه چونكه به ته‌واوی له رۆنی زه‌یتوون به‌رهه‌م ده‌هێنرێت، كاتێكیش جۆرێك له‌و رۆنانه‌ی تێكه‌ڵ ده‌كه‌یت كه باسمان كرد، ئیدی سابوونه‌كه زۆر به سوود و تایبه‌ت ده‌رده‌چێت”.
سابوونی مێردین، له زۆرێك له زانكۆكانی توركیا لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستیان له‌سه‌ر كردوه و، له لایه‌نه به‌سووده‌كانی ئه‌و سابوونه‌یان كۆڵیوه‌ته‌وه. ئێستا هه‌موو كه‌سێك ده‌توانێت له‌و جۆره سابوونانه‌ی له ماردین ده‌ستبكه‌وێت. جیا لە توركیا، سابوونی مێردین، ناوبانگی لە جیهانیشدا پەیدا كردووە و ئێستا بۆ دەرەوەی توركیاش دەنێردرێت.
ساڵانە دوو ملیۆن گەشتیار روو لە مێردین دەكات، بەشێكی زۆری گەشتیارەكانیش ئێرانین، بەشێكی ناوەخۆیین، واتە لە شارەكانی تری توركیاوە بۆ دەچن، ئەوەی سەرنجی گەشتیار رادەكێشێت لەو شارە، جیا لە شوێنە مێژوویی و جوانی شارەكە، سابوونی مێردین، بووە ناوێكی دیار جێی سەرنجی گەشتیاران.