لێكدانەوەیەكی زمانەوانی بۆ ئەنتۆلۆجیای چیڕۆكنووسانی هەولێر

دكتۆر ئەمیر موحەممەد موحەممەدئەمین

ئەنتۆلۆجیای چیڕۆكنووسانی هەولێر ناونیشانی ئەم چوار بەرگە كتێبەیە، كە سابیر ڕەشید لە ساڵی 2023ز بە چاپی گەیاند، كە تیایدا چیڕۆكنووسانی شاری هەولێری لە ساڵی (1920ز _2020ز) بە بژاردەیەك لە ژیاننامە و چیڕۆكەكانیان كۆكردۆتەوە، هەربۆیە نووسەر بەم كارەی خزمەتێكی گەورە و مەزنی بە چیڕۆكنووسان و خوێنەران گەیاندووە و دەكرێت، شارەكانی تری كوردستان هەمان كار ئەنجامبدەن و دواتر سەرجەمیان لە شاكارێكی ئەدەبی كۆبكرێتەوە.

ئەوەی لێرەدا گرنگە ئاماژەی پێ بكرێت، لێكدانەوەی و شیكردنەوەی ئەو وشە و زاراوانەیە لە ڕووی زمانەوانییەوە، كە نووسەر بۆ ناونیشانی ئەم كتێبە بەكاریهێناون. چونكە هەندێك پرسیار دێنە پێشەوە، كە ئایا ئەنتۆلۆجیا واتای چییە و لە چ زمانێك وەرگیراوە؟ ئایا بۆ ئەم وشە بێگانەیە بۆتە ناونیشانی ئەم كتێبە؟ ئایا زاراوەی چیڕۆكنووسان چۆن پێكهاتووە؟ ئایا چیرۆكە، یان چیڕۆكە، واتە؛ (ر) لاواز، یان (ڕ) قەڵەوە؟ و چەندان سەرنج و تێبینی تر.
زاراوەی Anthology (ئەنتۆلۆجی، یان ئەنسۆلۆجی) زاروەیەكی گریكییە، لە دوو بەش پێكهاتووە، بەشی یەكەم بریتییە لە Antho بە واتای؛ گوڵ دێت و بەشی دووەمی بریتییە لە logy بە واتای؛ (كۆمەڵ، كۆكراوە) دێت، هەردوو بەشەكە بەسەریەكەوە، وەكوو زاراوەیەك بە واتای؛ (كۆمەڵە گوڵ، كۆكراوەی گوڵ، چەپكە گوڵ) دێت، ئەم زاراوەیە لەم ڕوانگەیەوە خزایە ناو بواری ئەدەبی، كە هەر نووسەرێكی بە گوڵێك دەچوواند، ئینجا لە جیاتی ئەوەی بڵێت: (كۆمەڵە نووسەر، كۆكراوەی نووسەران) دەیگوت: (كۆمەڵە گوڵ، چەپكە گوڵ) هەر بۆ ئەم مەبەستە زاراوەی Anthologia (ئەنتۆلۆجیا، ئەنسۆلۆجیا، كۆكراوەیی گوڵ) بۆ هەمان مەبەست جێگەی خۆی كردەوە، هەربۆیە ئەنتۆلۆژیا بریتییە لە کۆمەڵێک بەرهەمی ئەدەبی، کە لەلایەن نووسەرەوە هەڵدەبژێردرێت؛ لەوانەیە کۆمەڵێک شانۆنامە، شیعر، کورتیلە چیڕۆک، گۆرانی، یان بڕگەیەکی نووسەری جیاواز بێت.
لە بواری ئەدەبیدا، نووسەران زاراوەی ئەنتۆلۆژیا بە شێوەیەکی گشتی بۆ مەبەستی کۆمەڵە بەرهەمە کورتەکان، وەک کورتیلە چیڕۆک و کورتە ڕۆمان، لەلایەن نووسەرانی جیاوازەوە پۆلێندەکەن و بەكاردەهێنێنن، بە زۆری لە یەک بەرگدا کۆدەکرێنەوە و دواتر بڵاودەكرێنەوە، یانیش دەتوانێت کۆمەڵێک نووسینی هەڵبژێردراوی، وەك: (کورتیلە چیڕۆک، شیعر و هتد) لە لایەن یەک نووسەرەوە بێت، ئەم زاراوەیە لە سەدەی حەڤدەهەمدا خزایە ناو ئەدەبیاتی ئینگلیزی، كە لە بەریتانیا یەکێک لە سەرەتاییترین ئەنتۆلۆژیای شیعری نیشتمانی، کتێبی The) British Muse) بوو، لە ساڵی (١٧٣٨ز)، کە لەلایەن ویلیام ئۆڵدیسەوە کۆکرایەوە و دواتر لە ناو ئەدەبیاتی ئەورپی و جیهان بەكارهێنرا و بڵاوبووەوە.
نەتەوەی كوردیش، وەكوو هەر نەتەوەیەكی تری سەر ئەم زەمینە خاوەنی ئەدەبیاتی خۆیەتی، نووسەرانی بواری ئەدەبی ئەم زاراوەیان وەرگرتووە و بەكاریانهێناوە، كە ئەمەش شتێكی ئاساییە، چونكە هەر زمانێك توانای وەرگرتن و دانی وشەی نەبێت، ئەمە بە زمانێكی لاواز و بێهێز هەژماردەكرێت، هەربۆیە زمانی زیندوو ئەم زمانەیە، وشە وەربگرێت و وشەش بداتە زمانەكانی تر، ئینجا هەموو زمانێك ئەو مافەی هەیە، كە وشەیەك لە زمانێكی بێگانە وەربگرێت و لە بەرانبەریدا وشەیەكی بۆ دابتاشێت، یان دابنێت، بەڵام واتاكەی هەرگیز نابێتە واتای ئەو وشەیەی، كە لە زمانەكەی تردا وەریگرتووە، چونكە ئەو زمانە خاوەنی داهێنانی ئەم وشەیەیە، ئینجا ئەگەر وشەكە، وەكوو خۆی وەربگیردرێت، یاخود بە هەندێ گۆڕانكاری فۆنۆلۆجی، ئەمە كارێكی زۆر ئاساییە. بۆ نموونە: وشەی (پێشمەرگە) ئەم وشەیە خاوەنەكەی فەرهەنگی زمانی كوردییە، واتە؛ زمانی كوردی خاوەنییەتی، كاتێك دەچێتە ناو زمانێكی ترەوە، بەها و واتاكەی لەوەوە بەدیاردەكەوێت، كە وەكوو خۆی بەكاربھێنرێتەوە، گەر وشەیەكیشیان بۆ داتاشی، یاخود دانا، هەرگیز ناكاتە واتای وشەی پێشمەرگە، چونكە وشەی پێشمەرگە تایبەتە بە فەرهەنگی زمانی كورد، بریتییە لەو كەسەی، كە گیانفیداییانە، لە پێناو خاك و نیشتمان و نەتەوەی كورد تێ دەكۆشێت.
سەبارەت بە زاراوەی (چیڕۆكنووسان)، كە ئایا چیرۆك، یاخود چیڕۆكە، واتە؛ (ڕێ)یەكە لاوازە، یان قەڵەوە، لە فەرهەنگی هەنبانەبۆرینەی هەژار موكریانی لە لاپەڕە (221) دا وشەی (چیڕۆك)ی بەم شێوەیە لێكداوەتەوە، ((چیڕۆك: حیكایەت، حەقایەت، ف: داستان)). هەروەها لە كتێبی فەرهەنگی مەهابادی گیوی موكریانی، لە لاپەڕە (188_189) بەم شێوەیە ئاماژەی بە وشەی چیڕۆك كردووە، ((چیڕ: لدونە الخبر و نحوه، مرن. چیڕ: الخگ، السگر. چیڕەدرێژ: پرپار. چیڕچیڕۆك: أقصوصە، روایە. چیڕۆك: أقصوصە، روایە)). بەم جۆرە دەگەینە ئەو ئەنجامەی، كە وشەی چیڕۆك، وەكوو وشەكانی (گەڕۆك، پەڕۆك، سەرۆك، بەرۆك…هتد) ڕاسترە، نەك چیرۆك، هەر بۆ ئەم مەبەستە، دەڵێیت: كابرا چیڕەی درێژە، واتە؛ زۆر دەڵێت. چیڕۆكیش بریتییە لە گێڕانەوەی بەسەرهات و ڕووداو، كەواتە؛ نزیكایەتی و خزمایەتییەكی زۆر لە نێوان چیڕەدرێژ و چیڕۆك هەیە، هەربۆیە دەكرێت، وشەی چیڕۆكنووسان لە ڕووی مۆرفۆلۆجییەوە بەم شێوەیە، لێكبدرێتەوە، كە پێكهاتووە لە: (چیڕ= مۆڕفێمی سەربەخۆ. ۆك= مۆڕفێمی وشەداڕێژ. نووس ڕەگی چاوگی نووسینە. ان= مۆڕفێمی كۆیە. چیڕۆكنووسان هەمووی بەسەریەكەوە بریتییە لە ناوێكی لێكدراوی كۆ). لە لایەكی ترەوە ئەگەر لە ڕووی سینتاكسیەوە سەرنج بدینە ناونیشانی كتێبی (ئەنتۆلۆجیای چیڕۆكنووسانی هەولێر) یاساكەی بەم شێوەیەیە: (دیارخراو _ ئامرازی دانەپاڵ _ دیارخەر (دیارخراو) _ ئامرازی دانەپاڵ _ دیارخەر)، واتە؛ (ئەنتۆلۆجیا _ ی _ چیڕۆكنووسان _ ی _ هەولێر)، بەم پێیە، ڕیزكردنی وشەكان بە دوای یەكترییەوە، ڕیزكردنێكی دروست و ڕێگەپیدراوە لە ڕووی سینتاكسیەوە، چونكە هەریەك لە وشەكان وەسفی ناوەكەی پێش خۆی كردووە، هەریەكەیان ئەوی تری تەواوكردووە، چونكە ئەگەر هەر ڕیزكردنێكی تری بۆ بكەیت، لە ڕووی سینتاكسیەوە ڕێگەپێدراو نییە، بۆ نموونە: (هەولێری چیڕۆكنووسانی ئەنتۆلۆجیا، …..هتد). سەبارەت بە وشەی هەولێر، ناوێكی تایبەتییە و تایبەتە بە ناوی شوێنێك، ئەم ناوەش كارەكەی سابیر ڕەشیدی سنووردار كردووە، تەنها كاری لە سەر ئەو چیڕۆكنووسانە كردووە، كە خەڵكی هەولێرن، یاخود دانیشتووی شاری هەولێرن.

سەرچاوە:
یەكەم: سەرچاوە بە زمانی كوردی:
1_ گیوی موكریانی (2012) فەرهەنگی مەهاباد، فەرهەنگێكی قوتابخانەیی كوردی و ئارەوییە، چاپی دووەم، چاپخانەی ئاراس هەولێر.
2_ هەژار موكریانی ( 1369) هەنبانە بۆرینە، فرهنگ كردی _ فارسی، یك جلدی، چاپ اول، سروش، تهران.
دووەم: سەرچاوەی ئینتەرنیت:
3_ https://en.wikipedia.org/wiki/Anthology,25/ 5/ 2023.

مامۆستای زانكۆ زانكۆی سەڵاحەددین- هەولێر ، كۆلیجی پەروەدە ـ مخمور، بەشی زمانی كوردی.