ئه‌سعه‌د عه‌دۆ
هەرچەندە مەسەلەی سەردەم و زنجیرەی مێژوویی لە فۆلكلۆردا بایەخی پێ نادرێ، بەڵكو بەڕووداوەكانی سەردەمی گەلێك پێشتر پشت دەبەستێ، هەروەها ئەو كەسانەی بە مەبەستی تۆماركردن و ساغ كردنەوەی بابەتی فۆلكلۆرن لە زۆر جێگا تووشی بەرەنگاربوونه‌وه‌ی فۆلكلۆرو مێژوو دەبن، جارێك یەكەمیان خۆی لە گێژاوی دووەمیان حەشار دەداو جارێكیان دووەمیان بە زرنگی كابانەكەی لە كاتی دانوئاوێردا خۆی دەرباز دەكات و بەڕێچكەی تایبەتی خۆی وەگەڵ رەوێ دەكەوێ، بەڵام هەندێكجار ئەگەر لەبەر تاموچێژی بەلەززەتی بێ، یان لەبەر كارەساتی دڵتەزێن بێ، هیچ لێكجیا نابنەوە بەڵكو زیاتر پاڵ بەیەكتر دەدەن ! لاوكی ئەمجارەمان، یان باشتر وایە بڵێین سەربردەی كارەساتی مێژووی سیاسی و كۆمەڵایەتی نەتەوەكەمان لەو بابەتانەن كە هەرگیزاو هەرگیز لێكجیا نابێتەوە، كە ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵەكانی ئەم سەدەیە .
كارەساتی لەعلی خان( 1 ) هەرچەندە دەبوایە بەكارەساتی سمایل بەگ( 2 ) بناسرێ، كەچی هەر لەو ڕۆژەوه كە ئەو رووداوە قەوماوە بۆتە هۆی كوژاندنەوەی دوا مۆمی لكێكی بنەماڵەی میرانی سۆران و جەرگی( 3 ) ئەو ئافرەتە كوڕ كوژراوەیان كوون كوون كردوە، ئەو وشە كاریگەرانەو فرمێسك رشتنی لە علی خان و نەمانی .
شایەرەكانیش بوونەتە هۆی بڵاوكردنەوە لە شوێنی جیاجیا، هەروەها بۆتە كەرەسەی فۆلكلۆر ویست و( 4 ) مێژوونوسان، سەرەڕای ئەوەی كە ئەم سەربردەیە لەڕووی قارەمانێتی و دڵداری و وەفاداری بەدوورە سەربردەیەكی ئەوتۆ نیە كە جێگای شانازی نەتەوەكەمان بێ، بەڵام بەڕاستی سەرنج راكێشەرە ! نەوەك دووبنەماڵەی كورد – واتە بنەماڵەی سمایل بەگە كە لە میرانی سۆرانن و باویل ئاغە كە لە خێلی سورچین – لەسەر یەك خاك هاوژیانن، داب و نەریتی كۆنی كۆمەڵایەتی بە هاندانی كۆنەپەرستان و خوێنمژانی نەتەوەكەمان بوەتە هۆی ئەو ناكۆكی و دووبەرەكییە كە هەردەم كەسەری شوومی مێژووی نەتەوەكەمانە، ئەگەر ئەو كارەساتە دەستی داگیركەرانی تێدا نەبێ و هەر ئەوانیش ئاگری دووبەرەكیان نەكردبێتەوە بۆ جێبەجێكردنی پیلانەكانیان، نەوەك ناخۆشیەكی نێوان دوو بنەماڵەی دراوسێ و هاودەنگی نەتەوەكەیان لەسەر پارچە زەویەكی خودایی، یان ڕێز نەگرتنی گەورەو بچوكایەتی دەگاتە ئەو رووداوە دڵ تەزێنەو ماڵوێرانیە كە لە سپیلك روویدا ؟! نەخێر هەزار جار نەخێر، بەڵكو ئەو رووداوە فێڵێك بوو لە سەدان بەڵكو لە هەزاران فێڵی ناحەزەكانی نەتەوەكەمان بۆ ئەوەی بتوانن یەكێتیی گەلەكەمان بپچڕێنن و لە بەرەنگاری دوژمنی خاك و میلەت لاواز بن، تاكو توانای زاڵبوونیان بەسەر وڵات ئاسان تربێ، بەڕای من و زۆربەی خەڵكی ئەم وڵاتە تۆڵەكردنەوە كارێكی پیرۆزە، بەڵام چ تۆڵەكردنەوە ؟ تۆڵەكردنەوەی نەتەوە لە دوژمنانی خوێنمژو داگیركەرانی نەوەك لە پیاوێكی كورد، لە بنەماڵەیەكی تری كورد، كە هۆی سەرەكی رووداوەكە دەستێكی بێگانە بوه، لەجیاتی ئەوەی بە دڵێكی پاك چارەسەرێكی بۆ بدۆزێتەوە، نەوەك ئەو دڵڕەشیە پشت بە پشت بگاتە رۆڵەكانی هەروەك دەڵێ :
هەنگینێ خۆش دەبو شەڕی من و سمایل بەگی بكەوتبوایە بەر جادەیە، مەعلوومە سێ پشتا دوژمنی مەیە .
لەسەر صباحی چاو بەرەكە بیكوژن حەفت ساری حوكم دابوو بە ئەمری حاكمی دەخێلێ یە
تاكو ئەمجۆرە كارەساتانە سەر لە نوێ لە نێوان جوامێرترین قوتابی ئەو سەردەم كە ناوی صباح و سمایل بەگی تاكە مۆمی بنەماڵەی میرانی سۆران، ئەو دابو نەریتەی كۆمەڵایەتی بۆگەنی نەتەوەكەمان جێگای داخە، جا پێویستی سەرشانی رۆڵەی ئێستامان ئەوەیە، بە هەوڵ و تەقەڵایەكی زانستانە چارەسەری ئەو جۆرە رووداوانە بكەن و لە چەوتی رابردوومان وەربگرن و رێگای ئاگر خۆشكەران بگرن و شوێنی زامەكانمان دەست نیشان بكەن
نوری سوند خۆرە بەناوی خودێ بە غەوسی بەغدایێ
ئەگەر بەتار نەكەن ئەوێ شەڕێ ئەوێ دەعوایێ
دەبی بسوتێنم رەواندوزی پاشای، هۆدەی حەرەمێ دەكەمە تەویلەی دەواران
قەسری سپی لەعلی خانی داكی دەكەمە كادینی كایێ
سمایل بەگ كێ یە ؟
هاملتۆن دەڵێ :
ئەگەر ئه‌و رێگایەی كە بەخوێنی ئەو سووربوو، بە كۆمەككردنی ئەو تەواو بوو، كە هەردەم بە ئومێدی ئەوە بوو، پێشكەوتنی میللەتەكەی لەو رێگایەوە دێت ! با ببێتە پەیكەری یادگاری حاكمی لاو، بەسوودترە لەو قەڵایە كاولبووانە كە كۆر پاشای باپیری دروستی كردبوون .
سمایل بەگ كوڕی سەعید بەگی عەبدولڵا پاشای بەكر بەگی باپشتیانە، لە دەوروبەری(1900) بەرامبەر بە چیای كوڕەكی سەرفراز چاوی هەڵێناوەو لە باوەشی لەعلی خانی دایكی و شارە خەرپووتەكەی رواندز، هەوای كوردستانی هەڵمژیوەو بەئاوی ساردو شیرینی بێخاڵ تینوەتی شكاندوە .
لەو كاتەی تەمەنی گەیشتۆتە حەوت هەشت ساڵان، ناوچەكەیان مەیدانی زۆرانبازی داگیركەران بووە، لەبەر ئەو هۆیەوە هیچ لایەك بیری لە هوشیاركردنەوەی خەڵكی سەوادی ئەو ناوچەیە نەكردۆتەوە بۆیە ئەویش وەكو هەزاران لاوی كوردی ئەو سەردەم بە كۆلەواری( 5 ) ماوەتەوە لەلایەكی ترەوە پەروەردەكردنی ئەو تاكە كوڕە لەناو كۆشك و تەلاری عەبدولڵا پاشای باپیرەی، تاكو نەبێتە قوربانی دوژمنایەتی باوكی، بەڵام دەوڵەمەندی و جێگاو شوێنی باوكی لەنێو خەڵكی ناوچەكەو دەوروپشتی بۆتە هۆی شارەزایی لە زمانی توركی، عارەبی، فارسی، فەرەنسی !
كاتێ سمایل بەگ پێی لەقۆناغی مێردمنداڵی ناوە، گەورەترین كارەساتی بەچاو بینیوە، ئەویش كوشتنی( 6 ) سەعید بەگی باوكی بووە، هەر لەو رۆژەوە لەعلی خانی دایكی، كورد گوتەنی مارانگەز لە گوریسی رەش دەترسێ، سمایل بەگ لەنێو قەفەس بەند كردوە بە مەبەستی لەنێونەچوونی ! كەچی خەڵكی ناوچەكە بەچاوی سەعید بەگیان تەماشا دەكردو رێزیان لێدەنا، بۆیە هەر لەیەكەم رۆژی گەیشتنی داگیركەرانی ئێنگلیز بۆ رواندوز خەڵكەكە بە ئومێدی ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكەیان شان بەشانی سمایل بەگ راوەستان، هەر لە رۆژی 15 / 12 / 1919 لەسەر بڕیاری سەرۆك هۆزەكانی ناوچەی رواندوز ودەوروبەری دەبێتە حاكمی رواندوز( 7 ) تا دوای كوشتنی دوو كوڕەكەی باویل ئاغا( 8 ) هەروەها بەدەنگی خەڵكەكە لە ئەنجومەنی نیابی هەڵبژاردراوە ! سمایل بەگی كوژراو هەردەم بە خۆزگەی پێشكەوتنی نەتەوەكەی بووە زۆر دەردەسەری لەو رێگایەدا بینیوە، ئەو خۆزگەو هەوڵدانەیشی وەك ئەستێرەیەكی گەش لە لاپەڕەكانی مێژووی ئەنجومەنی نیابی دەدرەوشێتەوەو دوژمنانی داگیركەر دانیان بە كوردایەتی ئەو جوانەمەرگە ناوە، هەر بەوە رانەوەستاوە بەڵكو لەدەرەوەی كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنیش هەوڵی ماف و خۆزگەی رەشورووتی میللەتەكەیداوە، بەتایبەت پێشنیارە بەناوبانگەكەی( 9 ) شوباتی 1929 لەگەڵ چەندان سەرەك و ناوداری كورد وەك حازم حازم شەمدین ئاغاو جەمال بابانی دوا سەرەك وەزیرانی پادشایی عێراق و چەندانی تر، بۆ فەیسلی پادشاو نوێنەری بەریتانیا. بۆ دامەزراندنی دەزگایەكی وحدە ئیداری سەربەخۆ بۆ كوردستان كە سەرۆكەكەی پیاوێكی لێهاتووی كورد بێ و هەر ئەویش پەیوەندی ئەو دەزگایەو حكومەتی مەڵبەندی المركز بێ، بەڵام دوژمنان ئەوجۆرە خۆزگانەیان بە زیندوویەتی گۆرەشار كردووە .
دوابەدوای ئەمەیش بۆ چەندان جاریتر دەستی لەنێو( 10 ) دەستی ئەو كەسانە ناوە كە بەخۆزگەی سەربەخۆیی نەتەوەكەی هەوڵیان داوە، بۆ نموونە لە گەڵ سەید تەهای شەمزینی لە ساڵەكانی 1923 – 1928 بەڵام هەروەك خۆزگەكانی تر جوانەمەرگ بوون، تا لە ئەنجامدا بەهاندانی دوژمنان لە مەیدانی كورد پەروەری بە یەكجاری لەناو دەبردرێ وەك هەزارانی( 11 ) تر !
بەژنێ سمایل ئاغەم داریێ مینایە
جوابەكی بەرن لە بۆ بەغدایە
لەعلی دەگریێ كوڕی كوژرایە
بەژنی سمایل ئاغەم داریێ مێكوكێ
جوابەكی ببەن لەبۆ كەركوكێ
لەعلی دەگریێ لەخۆم بێ بووكێ
نوری ئاغا كێ یە ؟
میجەر دەڵێ :
لەوكاتەی گەڕامەوە، كوردستان كەوتە پشتم، لە ڕێگادا بیرم لەو خاك و میللەتە دەكردەوە هەموو شتێك بەولاوە نوری بەتەنیا بەملاوە ! بەڕاستی جێگای سەرسوڕمان بوو، نەك بۆمن، بەڵكو هەموو كاربەدەستانی ئینگلیز، ئەو پیاوە زۆر سەیربوو ! سەرۆكایەتی نەدەویست، دارودەستەی زۆر نەبوو، پارەو پووڵیش هیچ ! بەڵام ئازاو مەرد( 12 ) بوو، ژیانی بێ شەڕو شۆڕی نەدەویست! هەرەسانی لە ئینگلیز هەڵگرتبوو، دەبێ ئێستا لەكام شاخ و دۆڵبێ ؟ (13)
نوری كوڕی باویل ئاغەی مەلا عەزیزی مەلا عەبدولڵایە لەساڵی (1892) لە هەمان ناوچەی سمایل بەگ چاوی هەڵێناوەو هەروەك ئەو بە ئاووهەوای كوردستان فرچكی گرتبوو، لەو رۆژەیەوە نوری هەستی بە چاكەو خراپە كردووە بە هیوای سەرفرازی خۆیی و ناوچەو میللەتەكەی بووە، بۆیە هەر لە زووێكەوە بۆ هێنانەدی مەبەست ئاشنایی لە گەڵ تفەنگ و خەنجەرو جۆرە چەكەكانی تر پەیدا كردووەو ئەو رێگایەی پێ پەسەند بووە
ئەگەر بێت و چاو بە لاپەڕەكانی مێژووی ژیانی ئەو تاكە قارەمانە بخشێنین بریتی یە لە ئەشقیایی، راكردن، برسەیەتی، بۆسە، شۆڕشی شێخ مەحمود، شۆڕشی 1920، 1945، 1943، 1923، شەڕی ئاكرێ، رانیە، باتاس، جەرگسووتان، بێكەسی، دادگا، بەندیخانە، پشوودانێكی كوورت، شۆڕشی ئەیلول، نەخۆشی، گۆڕستانی گەردەگەرد !
ئەگەر ئەوە ژیانی مرۆڤێكی سەدەی بیستەم بێ، دەبێ بە چەندان كتێب كۆتایی بە سەربردەی ژیانی بێ ؟ لە راستیدا زۆر، بەڵام لێرەدا لە سەر ئەو لایانە دەدوێین كە پەیوەندی بە مەبەستەكەمانە .نەك لەو رۆژەی داگیركەرانی گەیشتە ناوچەی رواندوز، نوری ئاغە ئەشقیا بووە، بەڵكو لە زەمانی دەسەڵاتی عوسمانیەكانیش – لەو بڕوایەدام بۆ دەربازكردن و هێوركردنەوەی كوڕەكەی پەنا دەباتە بەر كاربەدەستانی ئینگلیز بۆ لێبوردنی، بۆیە ئەوانیش دەرگای بۆ واڵا دەكەنەوەو پلەی ئەفسەری لە هێزی جەندرمەی رواندوزی پێشكەش دەكەن ! بەڵام نوری ئاغە توانای سەر شۆڕكردنی بۆ فەرمانە قوڕسەكانی داگیركەران نەبووە ! بۆیە هێندەی پێ ناچێت دەست و بازووی هەڵدەكاو بەرەو چیا بۆی دەردەچێ و چەند كەسانێك لە دەوروبەری كۆدەبێتەوە، هێرش، بۆسە لە دوا بۆسە( 14 ) تا لە ساڵی 1920 دا رواندوز لە دەست ئینگلیز رزگار دەكات و دەبێتە میركوڕ، بەڵام ئەوەندەی پێ ناچێ بۆ جاری دووەم دەگیرێ و رەوانەی دادگای هەولێر دەكرێ، لەوێوە بۆ كەركوك ئینجا بۆ بەغدا، بەڵام لە رێگادا بۆی دەردەچێ و لە دەست پاسەوانەكان دەرباز دەبێ ئینجا دەگەڕێتەوە چیا بۆ تۆڵەكردنەوە تا لە ئەنجامدا بە هاندانی دوژمنان برینی كۆن و نوێی دەكۆلێتەوە بۆ وازهێنانی لە مەسەله سەرەكییەكەو تۆڵەكردنەوەی خۆی لە سمایل بەگی هاودەنگی كاره‌ساته‌كه
سەعید بەگ كوڕی عەبدولڵا پاشا پیاوێكی كاربەدەست و تاكە دەوڵەمەندی ناوچەی هەریرو باتاس رواندوز بووە، هەروەها بنەماڵەی سلێمانی عەلی و حەیدەر خاڵوانی منداڵانی باویل ئاغە، لە سەعید بەگ كەمتر نەبون، بۆیە ناخۆشیان دەكەوێتە نێوان، لە ئەنجامدا سەعید بەگ لە نزیك مزگەوتی باتاس دەكوژن !
لەو كاتەی سمایل بەگ دەبێتە حاكمی رواندوز دووبراو منداڵێكی نوری ئاغە دەكوژرێن و دەكەوێتە ئەستۆی سمایل بەگ !
لە 2/11/1932 لە شاری هەولێردا، صباح نوری باویل ئاغە هێرش دەكاتە سەر سمایل بەگ و دوو گوللەی لێ دەداو لە خوێنی دەگەوزێنی و بەرەو ماڵی كەریم كورەژی( 15 ) رادەكا، لەوكاتەدا سەلیم خەیات موسڵاوی كە فەلە بووەو سەرۆكی تەندروستی هەولێر بووە، سمایل بەگ دەگەینتە بەغدا، لە ئەنجامدا چاك دەبێتەوە، هێندەی پێ ناچێ مەلا ئەفەندی هەولێری دەكەوێتە نێوانیان و لە ماڵی ئەوان ئاشت دەبنەوە سمایل بەگ دەڵێ : هەرچەندە دەستم لە كوشتنی مستەفاو كەریم نیە بەڵام با ئەو گوللەیە ببێتە تۆڵەی ئەو دوو جوانە مەرگانە، ئینجا بۆ بەیانی هەموویان دێنە دادگاو لەبەردەم مستەفا قەرەداغی حاكم، سمایل بەگ لە مافی خۆی وازدێنێ، بەڵام قەرەداخی رازی نابێ و حەوت ساڵ بەند بۆ صباح نوری ئاغە دەبڕێتەوە !
نوری ئاغە لە دهۆك قۆمیسەر بووە، بەڵام لە دوای بڕیار دەرچوونی بەندی صباح دەگەڕێتەوە لای دایكی لە گوندی جولەمێرگ بۆ ئەوەی لەو ئازارەی هێمن و هێوری بكاتەوە، لە كاتی گەیشتنی نوری ئاغەو خزمەكانی وەك خدر ئاغەی سورچی و كە زاواو خەزوورن لە گەڵ ئیبراهیمی پیاوی خدر ئاغەو حەسەنی حاجی عبدالرزاق، مەلا عەزیزو عەلی باویل ئاغە لە نان خواردنی ئێوارەدا بەشداری نوری ئاغە دەكەن بۆ بەیانی نوری ئاغە دەیەوێ بگەڕێتەوە دهۆك، خزمەكانی تا سەر رێگەی خەلیفان لەگەڵی دێن، سمایل بەگیش لەهەمان شەودا میوانی ماڵی میرانەكانی شەقڵاوە دەبێ چونكە پووره‌كی – كچی عبدولڵا پاشا – خێزانی رەشید میران دەبێ
بۆ بەیانی زوو ئەویش لە گەڵ هاوەڵەكانی خۆی دەیەوێ بگەڕێتەوە رواندوز هەرچەندە میران پێی دەڵێ مەڕۆ بەڵام لەوە دڵنیا بووە كە هیچ شتێك لە نێوانیاندا نەماوە بۆیە بەڕێ دەكەوێ . ئۆتۆمبێلی خولامەكانی لە پێشەوەو خۆیشی لە دواوە بەرەو رواندوز دێن، كاتێ ئۆتۆمبێلی خولامەكان دەگاتە نزیك نوری و خزمەكانی، وا دەزانن بۆ ئەوان راوەستاون و بۆیە دەست وەكەری دەكەن – هەرچەندە عەلی باویل ئاغە دەڵێ : ئێمە بۆ به‌رێكردنی نوری برایم لە وێ راوەستابووین بەڵام كار لەكار ترازا( 16 ) بوو، بە شەڕ لە ئەنجامدا سمایل بەگ و حوسێن مەلا ئەحمەد بلەیی و غەفور رواندوزی و حەسەن عەبدولڵا حەسەن قادر دەكوژرێن و سمایل بەگی دەرگەڵەیی بریندار دەبێ، مامۆ رواندوزی بۆی دەردەچێ و هەڵدێ ! لەوانیش مەلا عەزیزی كوڕی باویل ئاغەو حەسەنی حاجی عبدالرزاق دەكوژن و عەلی نوری باویل ئاغەو سەلیمی حەمەدەشین بریندار دەبن، لە ئەنجامدا هەموویان دەگرن و بەندی بیست ساڵیان لە دادگای موسڵ لە قەزیەی( 2ج 934 )بە تاوانی كوشتن بۆ دەبڕێتەوە، بەڵام لەكاتی تەمیزكردنیان لە 19/2/1934 دووانیان بەندی هەتا هەتایە، ئەوانی تریش چەند ساڵێك بەندكردنەكەشیان لە رۆژی كوشتن 8/6/1933حیساب دەكرێ ! لەدوای هەشت ساڵ بەند، واتە لەساڵی (1941)دا، لەكاتی شەڕی حەبانیە بە فەرمانی پادشای بەیارمەتی یونس سەبعاوی هاوه‌ڵزاوای خاڵی نوری ئاغە لە بەندیخانە دەردەچن، صباحی كوڕی نوریش دەبێتە یاوری سەبعاوی و لە هەمان ساڵدا دەكوژرێ، ئەو كارەسات و خەمناك و دڵتەزێنە تەشەنە دەكا تا ساڵی (1947) لە هەریر سمكۆی نوری دەكوژن ئەوانیش لە ساڵی (1961) یەكێكی تر لە جیاتی سمكۆ دەكوژنەوە، بەڕاستی كارێكی نائەموارو ناڕێكەو جێگای كەسەرو داخە
وەی شەڕە شەڕە وەی شەڕە شەڕە
بەرێ چەندمگۆ شەڕە، شەڕ لە چیایە
شەڕی صباحی و سمایل پاشایە
صباح مندارە لە مەكتەب دایە
سمایل بەگ وادێ هەر وەكی بایە
لەگە مەعاونی( 17 ) دەستیان تێك دایە
1 لەعلیخان كچی مستەفا ئەلیاس، لەساڵی 1884 لەدایك بووەو لە 7 / 3 / 1968 مردوە، ئەم ئافرەتە دایكی سمایل بەگە، لەدوای كوشتنی تاكە كوڕەكەی بۆ ماوەی سیی ساڵ نەچۆتە ژووری تایبەتی سمایل بەگی كوڕی ! بەڵام مستەفا ئاغەی رواندوزی برازای كە لە دەوروبەری مانگی ئاداری ساڵی 1985 مرد، دەهێنێتەوە سەر ماڵی خۆی .
2 سمایل بەگ كوڕی سەعید بەگ لە ساڵی 1900 لە دایك بووەو لە 8 / 6 / 1933 لە دۆڵی نیشاوێ كە دەكەوێتە سەر رێگای (خەلیفان – سپیلك) لە ژێر گوندی سەرچیا كوژراوە، هەرچەنده لە كتێبەكەم دا لیرەیەك لە گەنجینەی نەتەوەی كورد پەراوێزی (13) ساڵی 1897م، كردۆتە ساڵی لەدایك بوونی، بەڵام خوالێخۆشبوو مەعرووف جیاووك لە كتێبەكەیدا دەڵێ : لەوكاتەی سەعید بەگ كوژرا، سمایل بەگی كوڕی تەمەنی 14 – 15 ساڵ بووە، هەروەها مێجر هی دەڵێ : كاتێ سەرۆك هۆزەكان بڕیاریان لەسەر حاكمایەتی سمایل بەگ دا تەمەنی 19 – 20 ساڵ بوو .
سەعید بەگ لەسەرەتای ساڵی 1918 پێش گەیشتنی داگیركەرانی ئینگلیز بۆ ناوچەكە كوژراوە، بە مەبەستی دیاركردنی تەمەنی سمایل بەگ زۆر گەڕام بەڵام داخی گرانم نێوی لە هیچ شوێنێك نەبوو چونكە عێراق لەساڵی 1934 سەرژمێر كراوە، ئەویش لەو ساڵەدا نەماوه ! بۆیە بە مەزەندەو دیدەنی چەندان بەساڵاچووی ناوچەكەو تەماشا كردنم بۆ وێنە جیاجیاكانی سمایل بەگ ئه‌و مێژووه‌م پێ پەسەندو نزیك تر بوو
3 دەربارەی بنەماڵەی سمایل بەگ، خوالێخۆشبوو حوزنی موكریانی دەڵێ : بنەماڵەی سمایل بەگ پێش كۆر پاشای رواندوزی لە میرانی سۆران جیا بوونەتەوە بەڵام میجر هی دەڵێ : یەحیا بەگی مودیر ناحیەی دێرە حەریر، كوڕەزای رەسول مستەفا پاشا كوڕی كچی عەبدولڵا پاشای باپیرەی سمایل بەگە هەروەها دەڵێ : یەحیا بەگ و سمایل بەگ ئامۆزای یەكترن دووبارە موكریانی دەڵێ : كاتێ میر محەمەدی رواندوزی هێرشی بردە سەر مامەكانی بایز بەگی باپشتیان، برا گەورەی عەبدولڵا پاشا، عوسمانیەكانی خۆشدەویست و لەترسی میر محەمەد رای كردە ئەستەمبول و لەزەمانی رەسول پاشا گەڕایەوە رواندوزی لێرەدا بۆمان روون دەبێتەوە كە بنەماڵەی – سمایل بەگ لە میرەكانی سۆرانن بۆ ؟ ئەگەر وانەبێ بۆ بایز بەگ لە هێرشی كۆر پاشا بۆ سەر مامەكانی دەترسا ؟! ئەگەر لە مامەكانی نەبن ؟
4 لە كورد پەروەری ئەم لاوە، هاملتون دەڵێ : سمایل بەگ هەردەم بە ئاواتی پێشكەوتن و سەربەخۆیی كوردستان بوو، لەلای ئێمەی دەوت – واتە ئینگلیز – دەبێ رۆژێك دابێ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كوردستان وەك سویسرا ی ئه‌وروپای لێ بێت ! هەورەها لەو بیرو باوەرەدا بوو، بە كردنەوەی رێگای گەلی عەلی بەگ ئاواتەكەی دێتە دی، بۆیە هەردەم دەستی یارمەتی بۆمان درێژ دەكرد
5 دەربارەی خوێندی سمایل بەگ، عەلی باویل ئاغە دەڵێ : سمایل بەگ و هاوتەمەنەكانی وەك نوری برام لە مەدرەسەی روشدیە بە زمانی توركی خوێندوویانە
6 هەرچەندە بنەماڵەی باویل ئاغە دەستیان لە كوشتنی سەعید بەگ نەبوو، بەڵكو ماڵی خاڵوانیان بوون، كەچی ئاگری دوژمنداری ئەوانی گرتەوە
7 میجر هی دەڵێ : كاتێ بە شێخ محەمەد ئاغەی باڵەكیم گوت تۆم هەڵبژاردوە بۆ حاكمی رواندوز، قسەكەمی پەسەند نەكردو گوتی : سمایل بەگ شیاوی ئەو شوێنەیە منیش بۆ ئێوارە سەرۆكەكانم كۆكردەوە هەموویان بڕیاریان لەسەر سمایل بەگ بوو، بەڵام پێمخۆش نەبوو چونكە جحێڵ بوو ! ئەوكارەش لە ئەو بەرزتر بوو، بەڵام چارە ؟
8 دەربارەی كوشتنی دوو كوڕەكەی باویل ئاغە، هاملتۆن دەڵێ : لەوكاتەی نوری ئاغە لەدەست جەندرمەكان لەڕێگای بەغدا رزگاری بوو، باوكیان بەندكردو هەوڵی گرتنی چوار براكانی نوری ئاغە لە ڕێگای سمایل بەگ حاكم دا، بەڵام براكانی نوری خۆیان نەدا دەست، لەئەنجامدا مستەفاو كەریم كوڕانی باویل ئاغە كوژران و منداڵێكی بچوكی نوریش جا لەبەر ئەو هۆیەوە بێ یان لەبەر نەخۆشیەكەی لەناوچوو !
ئەو كوشتارە خەڵكەكەی لە سمایل بەگ كرد، هەرچەندە سمایل بەگ وەك لێپرسراوێك ئەركی سەرشانی خۆی جێبەجێكردوە بەڵام كورد گوتەنی ماڵ لە خۆرا نەبوو مێوانیش ووری ووری !
عەلە باویل ئاغە لەوەڵامی پرسیارێكمدا وتی : لەم دواییەدا بۆمان دەركەوت كە سمایل بەگ هیچ پەیوەندیەكی بەكوشتنی براكانم نەبووە، بەڵكو یەكێك لە خاڵوانەكانی كە نێوی عەویل ئاغە بوو .
9 جیاوك دەڵێ : لە دادگای هەولێر راوەستابووم، كاتێ پێشنیارەكەیان بۆ من هێنا خوێندمەوەو گوتم : ئەو وەرگێڕانەم بەدل نیە – بە مەزەندەی جیاوك ئەم پێشنیارە لە پیلانی ئینگلیز بووە، كارەكەیش جێگای مەترسی یە ! چونكە بەم پێشنیارە رێگا بە ئاسوریەكان دەدەن لەسەر شانی كورد ئەوانیش دەوڵەتێك لە كوردستان دابمەزرێنن – لەكاتی خوێندنەوەی كتێبەكەی جیاووك لەسەر ئەم پێشنیارە، بە مەزندەی من هەست بە نهێنیەك دەكرێ ! كاتێ دەڵێ سمایل بەگ و بابان كە خۆیان بە سەرۆكی كوردان دادەنا هەر چەندە ئاوایش نین سمایل بەگ خۆی بە نەوەی كۆر پاشا دادەنێ كەچی وانیە . هتد
بەش بەحاڵی خۆم پەیوەندیم لە ناخۆشی نێوان جیاووك بابان نیە، چونكە جیاووك، جەمال بە بابان دانانی و دەست بۆ زەهرەی دایكی درێژ دەكا مەبەستی ئێمە سمایل بەگە، بەمەزندە :
یەكەم – جیاووك خەڵكی گوندی سرێشمەیە، كە سەر بەیەك ناوچەی ئیداری بووە كە سمایل بەگ سەرۆكی بووەو لەپێشتر باوك و باپیرەی، ئەویش واتە جیاووك بە زیرەكی خۆی توانیویەتی جێگای خۆی لە مێژووی سیاسی عێراق بەگشتی و كوردستان بەتایبەتی بدۆزێتەوە، سمایلیش جگە لە دەوڵەمەندی عەشایرەكانی زیاتری نەبووە .
دووەم : پرس نەكردن بە جیاووك پێش نووسینی پێشنیارەكە لەلایەن سمایل بەگ و برادەركانی ! لێرەدا وا دەگەیەنێ كە ئەویان بە یەكێكی سەرەكی لە مەسەلەكە دانەناوە !
سێیەم – دەبێ كوشتنی یووسف بەگی پالێوراوی حاكمایەتی رواندوز بەر لە سمایل بەگ هۆیەكی سەرەكی ئەو نهێنی یە نەبێ ؟ چونكە جیاووك بەدڵ سوتاوی لەسەر زمانی پووری باسی لەناو چوونی یوسف بەگ دەكا ! هەرچەندە هەوڵی بێوچانماندا بۆ زانینی خزمایەتی یوسف بەگ و جیاووك بەڵام نەگەیشتمە ئەنجام
چوارەم – شانازیكردنی جیاووك بە ئیسلامیەتی خۆیی و رقێكی ئاینی لە ئاسوریەكان، كەچی سمایل بەگ هەردەم هەوڵی ئەوەی داوە كە ئاسوریەكان وەك برای كوردی ئیسلام دەبێ لەسەر ئەم خاكە بژین چونكە بە كوردیان لە قەڵەم دەدا
10 دەربارەی دەست لە نێو دەست نانی سمایل لەگەڵ داگیركەران دەڵێین : ئەو گەنجە چەوساندنەوەی میللەتی كوردی لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیەكان و وێرانكردنی شارە خنجیلانەكەی رواندوز بەدەست قەیسەریەكان بەچاوی خۆی بینیوە، بۆیە لەسەر ئەو بیروباوەڕە بووە كە كورد بە هاتنی داگیركەرانی ئینگلیز دەگاتە ئامانج، بۆیە هەر لەیەكەم رۆژی گەیشتنی كاربەدەستانی ئینگلیز بۆ رواندوز پێشوازیانی كردوەو دەستی یارمەتی بۆ نوێكردنەوەو دامەزراندنی دامودەزگای سەرپەرشتی درێژ كردووەو لەو پەڕی دڵ خۆشیدا بووە كاتێ هەواڵی رێگا دروستكردنی گەلی عەلی بەگی بیستووە، بە ئومێدی ئەوە بووە كە قوتابخانەو نەخۆشخانەو پێشكەوتن بەو رێگایە دەگاتە ناوچەكەیان، بەڵام هێندەی پێ ناچێ لەو كاتەی رێگاكە بەرەو كۆتایی هاتووە روو دەكاتە هاملتۆن دەڵێ : كوا قسەكانتان، كوا قوتابخانەو نەخۆشخانە ؟ وا دەردەكەوێ و ئەو رێگایە بۆ هاتنی سوپاو گواستنەوەی جبەخانە دروستكراوە ! لە لایەكی تر بەرانگاربوونی سمایل بەگ لەگەڵ كاربەدەستانی پادشایی، بەتایبەت لە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی نیابی، هەروەها گوێی نەدانێ كاربەدەستانی ئینگلیز بە سمایل بەگ و داواكانی سەرەڕای دەرچوونی سەید تەهای شەمزینی هاوخەمی لە عێراق و مانەوەی ئەو لاوە بە تاكە سواری، ئەو هەموو خاڵانە بوونەتە هۆی لەناوچوونی ئەو كورد پەروەرە !
11 پیلان دانانی ئینگلیز بۆ لەناوبردنی ئەم داواكەرە دەڵێن ئینگلیز سەدان بەڵكو هەزاران كەسی وەك سمایل شەمزینی و چەندان میللەتانیان نائومێد كردوە هەر ئەوان نەبوون لە بەڵێنی نامرۆڤانەیان سەید تەهاو نزیكەی حەفتاو پێنج هەزار فەلەیان لەشوێن و جێگای خۆیان هەڵكەناندو بەو شاخ و دۆڵانەی كوردستانیان بڵاوە پێكردن، بە ئاواتی گەیشتنی ئامانجی ئەو رەشووڕووتانە ! چەندان ئۆردوگای سەربازی بە نێوی سوپای لیڤی لەو هەڵخەلەتاوانەی بە قسەی مار شەمعون و گەرەكانی پڕ كردەوە، لەدواییدا هەر یەكەیان بە دەردێك ئاوارە كردو لەناویان بردن، هەر سەید تەها نەبوو بەو دەردەوە لە تاران بە نائومێدی و شەرمەزاری لە غەریبیایەتی سەری نایەوە ژێر گل، هەرچەندە سەید تەهاو سمایل بەگ هەوڵێكی زۆریان دا بۆ ئەوەی كوشتار لە نێوان كوردەكانی فەلەو ئیسلام بەرپا نەبێ، بەڵام پیلانی رابردووی عوسمانیەكان لە گەڵ سمكۆی شكاك و پیلانی ئینگلیز لە گەڵ ئەو دووەدا هەردەم وەك نائینسانی ئەوان بەهێزتر بووە، كەچی لەپاش ئەو بارە نائەموارەیش لەكاتی ئاوارەبوونی فەلەكان بۆ شاری بەعقووبە وابزانم ئەو ئاوارەبوونە تا ئێستا لەنێو فەلەكاندا رەنگی داوەتەوەو پێی دەوترێ سەفەری گەورە- سەید تەها هەوڵ و تەقەڵایەكی زۆر باشی داوە بۆ گەڕانەوەی سەدان ماڵی برا فەلەكان كە هەردەم وەك برا لەسەر ئەو خاكە دەژیان و هەروەها یارمەتی دانیان بۆ دامەزراندنی كلیسەی رۆژهەڵاتی لە هەریر بەرابەڕی ماریوسف و ئاسایش و برایەتی لە نێوان فەلەو ئیسلام بچەسپێنێ كە تا ئێستا نموونەی شانازی نەتەوەكەمانە، ئایا دوژمن و داگیركەران ئەو برایەتیەیان دەخواست، نەخێر بەڵام ئەوەیش دەگەڕێتەوە سەر هەستی مرۆڤانەی نەتەوەی كورد
12 دەربارەی ئازایەتی و درندەیی نوری ئاغە، عەلی باویل ئاغە دەڵێ : بە مەزەندەی من ئەو ناوەی كە بەدوای ئێمە كەوتوە كە ئازایین، دڕندە، مەرد، دەگەڕێتەوە ئازایەتی خاڵوانمان كە ئێزیدین، چونكە داپیرەمان بووك میم كچی علی بەگی داسنی ئێزیدیە كە دەكاتە خوشكی بووك عایشی خێزانی رەسوول پاشا، ئەو دوو خوشكە بە دیلی دەهێنرێنە رواندوز، میر محەمەدیش یەكیان لە رەسولی برای مارە دەكاو ئەوی تریش لە مەلا عەزیزی باپیرەم كە فەقێ یەكی بەناوبانگ بووە، سەرەڕای ئەوەی كە خزمایەتی لە گەڵ رەشاغە كە یەكێك بووە لە سەركردەكانی سوپای سۆران .
13 ڕەنگە هەندێ كەس گلەیی بكەن بڵێن چۆن بەوجۆرە كەسانە دەڵێن شۆڕشگێڕ، منیش دەڵێم نابێ ئەوە لەیاد بكەین كە نوری ئاغە لەساڵی 1962 لە تەمەنی 70 ساڵیدا بەچاوی كەم بینایی و كەڕی، بە سواری ئەسپێكی رەسەن گەیشتۆتە بنكەی شۆڕشگێڕان بە مەبەستی بەشداریكردن، بەڵام دەردە پیری بەرەو نەخۆشخانەی هەولێری دەبات و هەر لەوێ لە رۆژی 7/2/1963 كۆچی دوایی دەكات لە گەردە گەردی رواندوز دەنێژرێ
14 كاتێ نوری ئاغە لەدەست جەندرمەكانی رزگاری بووە، لە رێگای سلێمانیەوە گەیشتە شاخەكانی رواندوز لە رۆژی 12/8/1920 لەگەڵ خدر ئاغەی حەمەدەشینی سورچی و چەندانی تر دێنە گەلی عەلی بەگ و لە نزیك بەردی بازنان بۆسەیان بۆ لەناوبردنی میجر هی دامەزراند، بەڵام گەیشتنی یارمەتی بۆ (هی) بوو بەهۆی رزگاربوونی لە دەست ئاغە، بەڵام عەلی باویل ئاغە تەمەن (73) ساڵ دەڵێ : لەو بۆسەیەدا نوری لەگەڵ نەبوو، بەڵكو خدر ئاغەی زاوامان و شێخیل دەشتیلۆكی بوو، ئەمما مەسەلەی گرتنی رواندوز، نوری ئاغەو خدر ئاغەو برادەرەكانیان دەگەنە بنكەی شۆڕشگێڕانی ناوچەی ئاكرێ بۆ لای شێخ عوبێدولڵای سورچی بادینی، ئینجا هێرش دەكەنە سەر باتاس، ئەفسەری ئینگلیز كە ناوی لیمنكنتن دەبێ لەگەڵ سەد جەندرمە بەرەنگاریان دەبن، بەڵام هاریكاری عەشایەری خۆشناوەتی لە شەقڵاوە بۆ شۆڕشگێڕان دەبێتە هۆی شكانی ئینگلیزو لە دواییدا رزگاركردنی رواندوز دەرباری گرتن و هەڵاتنی نوری ئاغە ئەوەمان دەستگیر كەوتوە، لە شەوێكدا نوری و خدر پەلاماری دەزگایەكی ئینگلیزیان داوە، لە ئەنجامدا نوری ئاغە بەدیل گیراوە نێردراوەتە هەولێر بۆ مەحاكەمە كردن، هەروەها داواكردنی حاكمی ئینگلیز لە سمایل بەگ بۆ ناردنی دوو شاهید ئەویش بەداخەوە خورشید بەگی برای فاتمە خانی سەرۆكی فەقێیان و عەولا ئاغەی گەرەوان ی ناردووە . بەڵام هی دەڵێ : بەمەیش توانای چەسپاندنی توهمەمان پێ نەكرا، چونكە نوری زۆر زیرەك و قسەزان بوو، بەڵام دۆزینەوەی نامەی شێخ عوبێدولڵای سورچی شۆڕشگێڕ لە ماڵی نوری ئاغە بووە هۆی نیشانەی بەشداریكردنی لە گەڵ شۆڕشگێڕان دژ بە ئینگلیز، ئینجا ماوەی پێنج ساڵ بەندی بۆ بڕایەوە ڕەوانەی بەغدا كرا، كەچی لە رێگادا جەندرمەیەكی عارەب كە نێوی محەمەد بووە لە گەڵ هاوڕێیەكی تری كە نێوی مەلا حبیب شنۆیی بووە، ئەفسەرەك یوسف كەشاف دەكوژن لە گەڵ نوری رادەكەن باویل ئاغەیش لە چاكەی محەمەد عارەب، خێزانی مستەفای كوڕی كە بێوەژن بوو دەداتە محەمەد كە تا ئێستا منداڵەكانی لە گوندی سەرچیا دەژین
15 كەریم كوڕی وەلی حاجی عوسمان كورەچی یە، كەریم دوو كوڕی لە پاش بەجێ ماوە، خالص و چۆلی لە كۆتایی ساڵی 1984 چۆلی مرد خالص دەڵێ : لەو كاتەی باوكم مردوە تەمەنم حەوت ساڵ بوو خۆیشی مەوالید 1937 واتە كەریمی باوكی لەساڵی 1944 مردووە، هەروەها خەدیجەخانی خێزانی نوری ئاغە خوشكی سەلیم كورەچیەو ئامۆزای كەریم كورەچییە
16 لە لایەكی ترەوە دەڵێن : گوایە بنەماڵەی باویل ئاغە بۆسەیان داناوەتەوە بڕوانە لیرەیەك لە گەنجینەی نەتەوەی كورد لاپەڕە (58-59)
17 لەو كاتەی سمایل بەگ بەدەستی صباح نوری ئاغە بریندار كرا، لەگەڵ سەعید قەزازی مودیر تەحریرات و محسن ئاغەی سەرۆك شارەوانی هەولێر بووە .