رەسووڵ سوڵتانی
دەستەواژەی زمانی گوندی ماوەی چەند ساڵێكە وێردی سەر زار و زمانی كۆمەڵێك خوێنەواری كوردە. ئەو خوێنەوارانە زۆرینەیان هیی ئەو شوێنانەن كە جیا لە وشەكانی نێو زاراوەی گەڕەكەكەی خۆیان هەر وشەیەكی دیكە لە نێو دەقدا هەبێ ڕەجمی دەكەن و بیانووشیان ئەوەیە خەڵك تێیان ناگا، خەڵكیش واتە خۆیان نەك هەموو خوێنەرێك. لە ڕوانگەی ئەوانەوە هەر دەقێك بە زمانێكی دەوڵەمەند و خۆماڵی نووسرابێ و كەلكی لە ئیدیۆم و قسەی نەستەق و پەندی پێشنیان وەرگرتبێ، ئەو دەقە بە زمانێكی گوندییانە نووسراوە. بۆ نموونە وەختێك هەژار لە وەرگێڕانی خەیامدا دەڵێ:
گیاشینی بەهاران هەڕەتێ خونچە وەبێ
لات وایە بەهەشت ئەگەر هەبێ، وەك ئەوە بێ؟
مەیگێڕ وەرە تا بەهەشتی دنیا ماوە
هەشتێكی لە مشتە بێنە، نەك نۆ بێ نەبێ
یان:
“تا پیاوی هەژار دەگاتە بەغدا دوورە”
یان:
“ئەو دەنگی دەهۆڵە تا لە دوور بێ چاكە”.
شاعیر لێرەدا باسێكی فەلسەفیمان بۆ دێنێتە گۆڕێ لەسەر هەبوون و نەبوونی دواڕۆژ و بەهەشت، بەڵام بەبێ كەلكوەرگرتن لەم پەندە “هەشتێكی لە مشتە بێنە، نەك نۆ بێ نەبێ” بە هەر زمانێكی دیكە ئەم واتایەی گەیاندبایە، ئاوا پڕ بەپێست و پوخت نەدەبوو. كەوابوو زمانی گوندی زمانێكی سواوی بێكەڵك نییە بەو مەرجەی تۆ بتوانی كەلكی لێ وەرگریت و بزانی لە كوێدا و چۆن بەكاری بێنی. وەك چۆن بۆ نموونە ترۆمبێل كە دیاردەیەكی نوێیە ئەگەر خراپ بەكاری بێنی، نەك پێی ناگەیە شوێنی مەبەست، بەڵكوو خۆشتی پێ ماڵوێران و كۆڵەوار دەكەی.
دابەشكردنی زمان بە سەر زمانی گوندی و شاریدا تەنیا لای ئێمە و ئەویش لە نێو ئەو خوێنەوارانەدا باوە كە یان نەیانتوانیوە زمانەكەیان دەوڵەمەند بكەن، یان گەڕەكچییەتی و دەمارگرژیی خۆبەشاریزانین وای لێ كردوون وشەی هەموو ناوچە و شوێنێكی دیكەی وڵاتەكەیان بەلاوە قخە و دزێو بێت.
زمان جاری وایە بەسەر قۆناغدا دابەش دەكرێت. زمانی كۆن و نوێ. بۆ نموونە زمانی شكسپیر لە ئەدەبی ئینگلیزیدا و زمانی بەلعەمی و بەیهێقی لە ئەدەبی فارسیدا شێوەی كۆنی ئەو زمانەن.
جۆرێكی دیكەش لە دابەشكردنی زمانمان هەیە ئەویش بە گوێرەی بوار و بابەتەكانن. بۆ نموونە:
زمانی شیعر
زمانی ڕۆمان
زمانی زانست
زمانی فەلسەفە
هەر كام لەو بوارانە زمانی تایبەت بەخۆیانیان هەیە، ئەگەرچی زمانی شیعر و ڕۆمان و فەلسەفە زۆر جار ئاوێتەی یەكتر دەبن، ئەویش ئەو كاتانەیە كە ڕۆمان و فەلسەفە كەلك لە زمانی شاعیرانە دەدەنەوە. لەوە بترازێ زمانی زانست بە هەموو بوارەكانییەوە و زمانی میدیاشی لەگەڵ بێ، زمانێكی ڕووت و بێ پێچوپەنایە و هیچ وشە و ڕستەیەك نابێ لە یەك واتای ڕوون پتر هەڵگرێ.
وەك باسمان كرد، زمانی لادێ، توانجێكی بە ڕواڵەت تاڵی ئەو تاقمە خوێنەوارەیە. ئەوە لە حاڵێكدایە كە ئێمە دەكرێ ئەدەبی لادێمان هەبێ و ئەدەبی شاری. بۆ نموونە ڕۆمانی حەمەدۆك ئەدەبی لادێیە. لێرەدا دەبێ لەبیرمان بێ ئەوە كەشوهەوای دەقەكە و پێگەی كاراكتێرەكانی دەقەكەیە كە جۆری زمانەكە دیاری دەكەن و بەسەر نووسەر و وەرگێڕەكەیدا دەسەپێنن. بۆ نموونە كە تۆ ڕۆمانی میرزای فەتاحی ئەمیری دەخوێنییەوە، ئارداوێژ و دەمودووی “میرزا” كە پیاوێكی خوێندەوارە جیاوازە لە ڕەشیدە دزە و یارە و سۆفی ئەحمەد.
با ئاوڕێك لە وەرگێڕانەكانی مامۆستا عەبدوڵڵا حەسەنزادە بدەینەوە
بۆچی مامۆستا؟
ئاخر لە ڕوانگەی ئەو تاقمە شارییەوە یەكێك لە نوێنەرەكان و كۆڵەكەكانی زمانی گوندی، مامۆستایە. چونكە ئەو خوێنەوارە شارییانە تەنیا حەمەدۆكیان دیتووە یان ناویان بیستووە و تەنانەت نەشیانخوێندووەتەوە لەبەر ئەوەی بە زمانی ئەوان نەنووسراوە و لێی حاڵی نابن و تاقەتی ئەوەشیان نییە بۆ هەر ڕستەیەك دە دوازدە جاران سەیری هەنبانەبۆرینە بكەن.
كە دەڵێم دەق زمانی خۆی هەڵدەبژێرێ، ئەوەشمان لەبیر بێ كە نووسەر و وەرگێڕی شارەزایە دەزانێ هەر دەقێك دەبێ بە چ زمانێك بنووسرێتەوە. هەر عەبدوڵڵای حەسەنزادە كە حەمەدۆك بەو زمانە شیرینە وەردەگێڕێ، كتێبە زانستییەكەی دكتۆر قاسملووش بە زمانی تایبەت بە كەش و زانستی كتێبەكەی كوردستان و كورد دادەڕێژێتەوە و پاش ئەویش “مەتەڵۆكەی هوەیدا” و مرۆڤی ژیر”ی نووح هەراری وەردەگێڕێتە سەر زمانی كوردی. هەر كام لەو كتێبانە زمانی داڕشتنەوەیان جیاوازە، بەڵام لە هەموویاندا زمانی وەرگێڕ هەر ئەو زمانە دەوڵەمەند و سروشتییەی كوردەوارییە كە خوێنەرای شاری پێی دەڵێن زمانی گوند. ئەوان بە هەموو دەقێكی پوخت و پاراو و دەوڵەمەند دەڵێن زمانی گوند، ئاخر زمانی شاری كە ئەوان بانگەشەی بۆ دەكەن دەبێ داماڵدرابێ لە هەموو پەند و ئیدیۆمێك و ڕووت و قووت كرابێتەوە و وەك زمانی ڕۆژنامەی لێ هاتبێ. هەر بۆیەش ئەوان بە دوو شت زۆر موعجەب واتە سەرسامن: یەكەم بە زمانێكی ڕووكەش و سادە، كە بە زاراوەی گەڕەكەكەی خۆیان نووسرابێتەوە. دووەم بە بەرهەمی نووسەرێك، كە لە هەموو بەرهەمەكانیدا عارەبانەچیی سەرشەقام و ئیمانۆئێل كانت بە یەك شێوە بیر بكەنەوە و هەموو خەریكی فەلسەفەچنین بن. لەوە بترازێ، هەر زمانێك دەوڵەمەند و ڕەوان و بێگرێوگۆڵ بێت، ئەوە زمانی گوندییە و لە زمانی هێمن و هەژار دەچێت.