دانا شوانی ـ هەولێر
ڕێبازه‌كانی شیكردنه‌وه‌ی ده‌روون یه‌كجار زۆرن، به‌ڵام لێره هه‌وڵ ده‌ده‌م به‌شێك له‌و رێبازانه به كورتی باس بكه‌ین، بۆ ئه‌وه‌ی ده‌روونێكی ته‌ندروستت هه‌بێت. فرۆید پێی وابوو ڕەفتاری مرۆڤ بەهۆی پاڵنەرە بایۆلۆژییەکان یان غەریزەکانەوە ده‌بزوێن. غەریزەی بەسەر دوو بەشی گشتییدا دابەش دەکرد: ئیرۆس، غەریزەی خۆبەڕێوەبەری ژیان و تاناتۆس، غەریزەی خۆتێکدەرانەی مردن. سەرەتا فرۆید مۆدێلێکی تۆپۆگرافیای ئەقڵی دروست کرد، کە نوێنەرایەتی ئەرکەکانی دەکات لە سێ ئاستی هۆشیارییدا:
هۆشیاری: هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە کە مرۆڤ لە ساتێکی دیاریکراودا ئاگاداره لێی.
نیمچەهۆشیار: ئەو یادگاریانە دەگرێتەوە کە بە ئاسانی دەچنە ناو پانتایی هۆشیارییه‌وه.
نه‌ست: هەموو شتێک کە مرۆڤ لە ساتێکی دیاریکراودا، ئاگاداری نییە. هەروەها نه‌ست ئەو یادەوەری و ئەزموونانە دەگرێتەوە کە لە هۆشیاری بۆ ده‌ره‌وه دووركراونه‌ته‌وه، چونکە دەبێتە هۆی دڵەڕاوکێی زۆر یان ئازاربەخش. دواتر فرۆید مۆدێلێکی پێکهاتەی ئەقڵی پێشنیار کرد کە پێكدێت له ئاید و ئیگۆ و سۆپەرئیگۆ.
Id: بنەڕەتیترین لایەنی کەسایەتییە کە بە تەواوی لە نه‌ستدا کاردەکات. ئەرکەکەی لەسەر بنەمای چێژ دامەزراوە و بەدوای تێرکردنی دەستبەجێی پاڵنەرە بایۆلۆژییەکان دەگەڕێت، بەبێ ئەوەی ڕەچاوی ئەوانی دیکە بکات یان ترسی لە سنووردارکردن هه‌بێت.
ئیگۆ: ئیگۆ ئەو بەشە ئەقڵانییەی دەروونە کە یارمەتی ڕێکخستنی کەسایەتی دەدات. کارکردنی لەسەر بنەمای واقیع دامەزراوە و هەوڵدەدات داواکارییەکانی دامەزراوەکە بە شێوەیەکی واقیعی و دۆستانەی کۆمەڵایەتی تێر بکات.
سۆپەرئیگۆ: سۆپەرئیگۆ تێکەڵەیەک لە بەهاکانی دایباب و ستانداردە کۆمەڵایەتییەکانه کە مرۆڤ بە تێپەڕبوونی کات وه‌ریده‌گرێت. ئەرکەکەی لەسەر بنەمای ئەخلاق دامەزراوە و مرۆڤ بۆ بڕیارگەلێک ڕێنمایی دەکات کە لە ڕووی ئەخلاقییەوە ڕاست و دادپەروەرانە بێت، بەڵام فەرامان وەک کەسێکی تەواوکاری مامەڵە دەکات و وا لە مرۆڤەکان دەکات بەدوای ئایدیالی دەستنەکەوتوودا بگەڕێن. لە تاکە تەندروستەکاندا، ئیگۆ دەتوانێت بە شێوەیەکی بنیاتنەر داواکارییە ناکۆکەکانی جەستە و فەرمانەکە بەڕێوەببات و ڕێکبخات، بەڵام چاودێری خراپی ئاید لەم ڕووەوە زەمینە بۆ ڕوودانی ململانێی ناو دەروونی ئامادە دەکات. بە بڕوای فرۆید، ململانێی ناو دەروونی دەبێتە هۆی دڵەڕاوکێ و کێشەی دەروونی دیکە. لایەنێکی تری گرنگی هەوڵەکانی فرۆید، تیۆری گەشەسەندنی دەروونی سێکسییە. لەم تیۆرەدا، هەموو تاكێك بە پێنج قۆناغی گەشەکردنی کەسایەتییدا تێدەپەڕێت. ئەم قۆناغانە بریتیین لە: دەم و کۆم، ئەندامی نێرینە، شاراوە و ئەندامی زاوزێ. لە ڕوانگەی فرۆیدەوە، لە هەر قۆناغێکدا وزەی سێکسی لەسەر بەشێکی جیاوازی جەستە (ناوچە ئیرۆتیکییەکان) چڕ دەبێتەوە و مرۆڤ بەدوای بەدەستهێنانی چێژی سێکسیدا دەگەڕێت لەو بەشانە. فرۆید بانگەشەی ئەوە دەکات کە ئەگەر منداڵ لە هەر یەکێک لەم قۆناغانەدا زیادەڕەوی یان کەم وروژێنرا، لەوانەیە لەم قۆناغەدا جێگیر بێت و بە گەشەکردنی نائاسایی ناوی برد. ده‌روونشیكاری نێوان کەسەکان بۆ یەکەمجار لەلایەن هاری ستاک سولیڤان لە ئەمریکا پێشنیاز کراوە. هاوتەریب لەگەڵ تیۆرییەکانی پەیوەندییە ئۆبژەییەکان، ئەو پێیوابوو کە ڕەفتارەکان زیاتر بەهۆی ڕووداوە نێوان کەسییەکانەوە (پەیوەندییەکان کە لە سەرەتای منداڵیدا دروست دەبن) پاڵنەرە لە ڕووداوە ناو دەروونییەکان. ئەو دوو هێزە پاڵنەرەی کە سولیڤان باسی دەکات بریتین لە پێویستی و دڵەڕاوکێ. هەندێک لە ڕەفتارەکان ئامانجیان تێرکردنی پێداویستییە جەستەیی و سۆزدارییەکانە، هەندێکی دیکەش هەوڵدەدەن دووربکەونەوە لە دڵەڕاوکێ. لە تیۆری سولیڤاندا دڵەڕاوکێ هەر جۆرە ئازارێکە کە لە بارودۆخە کۆمەڵایەتییەکاندا دروست دەبێت. ئەو پێیوایە تا لە تەمەنی کۆرپەدا دڵەڕاوکێ زیاتر ئەزموون بکرێت، کێشەی نێوان کەسەکان لە دواتردا زیاتر دەردەکەون. پێدەچێت ئەم کێشە نێوان کەسانە بنەمای ئازاری دەروونی بن. بۆیە لە چارەسەری دەروونی نێوان کەسەکاندا، گرنگی بە دۆزینەوە و بنیاتنانەوەی ڕێگا ناتەندروستەکانی پەیوەندیکردن لەگەڵ کەسانی دیکە دەدرێت بۆ ئەوەی مرۆڤەکان بتوانن ئەزموونی پەیوەندییەکی خۆش بکەن. ده‌توانین بڵێین ئامانجی سەرەکی چارەسەری دەروونشیکاری بریتییە لە هێنانی بابەتی نه‌ست بۆ هۆشیاری و بەهێزکردنی کارکردنی ئیگۆ و یارمەتیدانی مرۆڤ بۆ کەمکردنەوەی کۆنترۆڵی ڕه‌مه‌كه بایۆلۆژییەکان و خواستەکانی. لە ده‌روونشیكاری تەقلیدیدا، چارەسەرکەر تا دەتوانێت بێلایەن دەمێنێتەوە و زۆر کەم دەستوەردان لە خۆئاشکراکردنی سه‌ردانیكه‌ر یان نه‌خۆش دەکات. بەو پێیەی ئامانجی ده‌روونشیكاری زیاتر بنیاتنانەوەی کەسایەتییە نەک کەمکردنەوەی نیشانەکان، ئەم پرۆسەیە ڕەنگە ساڵانێکی زۆری بخایەنێت. چه‌ندان ڕێبازی هاوچەرخ دەستکاری شێوازە دەروونشیکارییە تەقلیدییەکانیان کردووە، بەڵام ئەم تەکنیکانەی خوارەوە هێشتا ئەم جۆرە چارەسەرە پێکدەهێنن.
یه‌كه‌م: کۆمەڵەی ئازاد (Free Association): لەم شێوازەدا، موراجیع هاندەدرێن کە بە ئازادی باسی هەر شتێک بکەن کە دێتە مێشکیان و ڕووبەڕووی سانسۆر و حوکمدانی چارەسەرکەر نەبن. چارەسەرکەر بە وریاییەوە کۆمەڵە چاودێری ئاماژەکان دەکات و بەدوای مانای شاراوە و خلیسکانی زماندا دەگەڕێت کە بە خلیسکانی فرۆیدی ناسراون و لە ئەنجامی ئەم کارەدا پێدەچێت ململانێی نائاگا ئاشکرا ببن. هەروەها چارەسەرکەر گرنگی بە هەر پچڕانێک دەدات لە پەیوەندی ئازاددا کە ڕەنگە ئاماژە بێت بۆ سەرهەڵدانی بابەتەکانی دڵەڕاوکێ و سەرکوتکراو. بە دەستنیشانکردن و لێکدانەوەی پرسە نائاگاکان لەگەڵ سەرهەڵدانیان، چارەسەرکەر یارمەتی کڕیار دەدات بۆ بەدەستهێنانی تێڕوانینێکی قووڵتر. لە ده‌روونشیكاری کلاسیکدا کەسەکە بۆ پەیوەندی ئازاد لەسەر قەنەفەیەک پاڵدەکەوێت و شیکارکەر لە پشتیەوە دادەنیشێت.
دووه‌م: لێكدانه‌وه‌ی خەونەکان: بە بڕوای فرۆید خەون “رێگای سەرەکی نائاگا”یە. بینین ئامرازێکە کە مرۆڤ لە ڕێگەیەوە ئارەزوو و هەستە نائاگاکان دەرئەبڕێت کە زۆر مەترسیدارن بۆ ئەوەی بچنە ناو کایەی هۆشیارییەوە. بۆیە دیارە شیکاری خەونەکان لە ده‌روونشیكاریدا ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت. داوا لەو کەسە دەکرێت کە چارەسەری بۆ دەکرێت، لە هەمان کاتدا خەون و ئەوەی دێتە مێشکی دەرببڕێت. پاشان چارەسەرکەر دەتوانێت یارمەتی بدات بۆ ئەوەی شتێک لە دەرەوەی مانای ئاشکرا (ناوەرۆکی ئاشکرا)ی خەونەکە ببینێت و بگاتە مانای شاراوە و ڕەمزی خۆی (ناوەرۆکی شاراوە) و لە ئەنجامدا بیرکردنەوە و ئارەزووە نائاگاکانی ئاشکرا دەبن.
سێیه‌م: : شیکاری بەرگری Analysis of the resistance: لە ده‌روونشیكاریدا، به‌رگری ئاماژەیە بۆ ئەو هەوڵە نائاگایانەی کە مرۆڤ دەیکات بۆ ڕێگریکردن لە چوونە ناو هۆشیاریی بابەتەکانی دڵەڕاوکێ ورووژێنەر. بۆ نموونە ڕەتکردنەوەی قسەکردن لە کۆبوونەوەیەکدا و درەنگ دەرکەوتن لە زۆربەی کۆبوونەوەکاندا نموونەی بەرخۆدانن. ئەم بەرگرییە بەربەستێکە لەبەردەم پرۆسەی چارەسەرکردندا، بەڵام تێڕوانینێکی بەنرخ دەدات بۆ ململانێ کێشەدارەکانی موراجع. چارەسەرکەر دەتوانێت یارمەتی خەڵک بدات بۆ دەستنیشانکردن و زاڵبوون بەسەر بەرگریدا، و بەم شێوەیە دەتوانن دەستیان بە ململانێ نائاگاکانیان بگات و یارمەتی پرۆسەی چاکبوونەوە بدەن.
چواره‌م: شیکاری گواستنەوە (Analysis of the Transference): لە ده‌روونشیكاریدا چارەسەرکەر ڕۆڵی شاشەی سپی دەگێڕێت. بەم کارە، موراجیع دەتوانێت ئەو هەستە نائاگایانە بگەیەنێتە شیکارکەر کە ڕەنگە لە ڕابردوودا بەرامبەر بە کەسێکی گرنگ لە ژیانیدا هەیبووبێت، وەک دایک و باوکی. لە ڕێگەی ئەم گواستنەوەیەوە، لە کاتی چارەسەرکردندا، موراجع پەیوەندی لەگەڵ چارەسەرکەردا دەکات بە هەمان شێوەی پەیوەندی لەگەڵ کەسانی ڕابردوویدا و دووبارە ئەزموونی ئەو هەستە سەرکوتکراوانەی کە پەیوەندییان بە پەیوەندییەکانی ڕابردوویەوە هەیە. شیکارکەر هەوڵ نادات ڕێگری لە دروستبوونی گواستنەوەکە بکات، بەڵکو دەتوانێت مانای ئەم کاردانەوەیانە لێکبداتەوە و یارمەتی تاک بدات لەوە تێبگات کە چۆن پەیوەندییەکانی ڕابردوو کاریگەرییان لەسەر چۆنیەتی کارکردنیان لە ئێستادا هەبووە. هه‌روه‌ها ده‌توانین ئه‌وه‌ش بڵێین كه لای زۆر کەس ئارەزووی ده‌روونشیكاری هەیە، بەڵام ئەم بزووتنەوەیە بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش خاو بووەتەوە. لە ئەمریکادا ڕێژەیەکی کەمی چارەسەرکەران ئەم شێوازە وەک یەکەم شێوازی چارەسەرکردنیان هەڵدەبژێرن و نزیکە لە مەحاڵەوە چارەسەرکەرێک بدۆزرێتەوە کە بە توندی شێوازە دەروونشیکارییە کلاسیکییەکان پەیڕەو بکات. زۆربەی شیکاران ڕێبازە هاوچەرخەکان بۆ ده‌روونشیكاری هەڵدەبژێرن کە گۆڕانکاری زۆریان لە وەشانی فرۆیددا کردووە. بۆ نموونە، وەشانی ده‌روونشیكاری کە کورت و کات سنووردارە، خەریکە بەربڵاو دەبن و پەیوەندی چارەسەریش لەم شێوازانەدا کارلێککەرتر دەبێت. هەروەها زیاتر جەخت لەسەر چۆنیەتی کارکردنم دەکرێتەوە بە بەراورد بە دامەزراوەکە و زیاتر گرنگی بە کێشەکانی ئێستا دەدرێت نەک ئەزموونەکانی سەرەتای منداڵی. نەخۆش دەچێتە لای پزیشکی دەروونشیکار بۆ چارەسەرکردنی کێشەیەک، بۆ نموونە هەستکردنێکی بەردەوام و چڕ بە گرژی. ئەم ئاستەی ئەو کێشەیەی کە نەخۆشەکە هاتووە بۆ چارەسەرکردن لە ده‌روونشیكاریدا پێی دەوترێت “نیشانە” سمپتوم. لە دانیشتنەکانی ده‌روونشیكاریدا، بە پێچەوانەی زۆرێک لە ڕێبازەکانی دیکە، دەروونشیکار سەرنجی لەسەر سڕینەوەی نیشانەکە نییە، ئەمەش نیشانەی ئازارێکی قووڵترە؛ بەڵکو لەم ئاستە قووڵتر دەچێتەوە بۆ ئەوەی بزانێت چی لە پشت ئەو نیشانەیەدایە کە بەردەوام بەرهەمی دەهێنێتەوە.
لە ڕاستیدا نیشانەکە کە جۆرێکە لە نیشانە، گوێی لێدەگیرێت، چونکە باسی شتێکی تر دەکات؛ شتێکی بە ئازارتر و گرنگتر کە هەرگیز باسی نەکراوە. کاتێک بابەتێک دڵتەنگمان دەکات بەڵام باسی ناکەین، ئەو ناڕەحەتی و ئازارە هەر هەیە و دەبێت. لە نائاگایدا ڕۆڵ دەگێڕێت و بە شێوازی تر خۆی دەهێنێتە ڕوو. ئەم ڕێگایە دەتوانێت قسەکردن بێت، بەڵام ئەگەر واز لە قسەکردن بهێنین، بە شێوەیەکی تر خۆی نیشان دەدات. ئەمەش ڕێگەیەکی ترە، نیشانەیەک یان ئاڵۆزییەک کە لە دانیشتنەکانی دەروونشیکاریدا دەبیسترێت. ئەگەر گوێی لە نیشانەکە نەگیرێت، ئەوا بە شێوەیەکی تر دەگەڕێتەوە. بە گوێرەی سیگمۆند فرۆید: هەمیشە لێدراو دەگەڕێتەوە، ئەم جارەیان بە ڕووخسارێکی ناشرینترەوە. واتە ئەوەی لە لایەن کەسەکە و دەروونەکەیەوە پاڵیان پێوه‌ناوه یان سەرکوت کراوە، نەماوە و تەنیا بۆ ماوەیەک لە دەستی هۆشیارییەکەی دوور خراوەتەوە، بەڵکو لە شوێنێک لە نه‌ستییدا ئامادەیە و کاتێک شتێک هەبووە، بە دڵنیاییەوە کاریگەرییەک هەبووە. ئەو زانیاریانەی کە دەروونشیکار لە دانیشتنەکانی چارەسەرکردندا بەدەستی دەهێنێت، ئەو زانیارییە نائاگایانەن کە ڕەنگە لە سەرەتادا ناپەیوەندیدار و ناگرنگ دەرکەون، بەڵام بە یارمەتی شیکاری لەسەر پەیوەندییە ئازادەکانی چارەسەرکەر، وشەکانی ڕێگاکە بەرەو پرسێکی گرنگتر دەبەن. بۆ نموونە ئەگەر مرۆڤ تووشی خەمۆکی بێت، وەک ئەوە وایە پراکتیزەکردنی قسە نەکردن و جیابوونەوە لە کەسانی دیکە ئەو توڕەییە بێت کە بەرامبەر بە کەسانی دیکە هەیبوو بەڵام سەرکوت کراوە. بە واتایەکی تر ئەوە ئەو توڕەییەیە کە ویستوویەتی بۆ کەسانی تر دەریببڕێت، بەڵام نه‌یتوانیوه و بۆ خۆی گەڕاوەتەوە، هەر بۆیە خۆی لە شتەکان بێبەش دەکات.