مه‌ترسیا به‌لاڤبونا چه‌كی دناف جڤاكی دا
نیزال عادل
دیاردا به‌لاڤبونا چه‌كی ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست ب گشتی نه دیارده‌كا نوویه به‌لێ دیارده‌كا كه‌ڤن وره‌هووریشالێت مێژووی هه‌ینه وگرێدایه ب ئه‌وان جڤاكێن گه‌له‌ك كاودان وشه‌رێن نافخویی وده‌رڤه وژده‌ستدانا ئاساییشا جڤاكی ونه ئارامی تێدا روده‌ن هه‌ر وه‌سا ژ ئه‌گه‌رێ نه‌بونا پێتڤیێن كارێ حكومه‌تێ وجهێن په‌یوه‌ندیدار كو كۆنترۆلێ لسه‌ر ئاساییشێ بكه‌ن وگیرۆبونا چاره‌سه‌ریا ئه‌ڤان جوره قه‌زیا لدادگه‌هان، هه‌ر وه‌سا كه‌لتورێ عه‌شیره‌تگیری، وئاسانیا بده‌ستڤه‌ئینانا چه‌كی، وبه‌لاڤبونا دیاردا تۆلڤه‌كرنێ،
وده‌مێ خواندنه‌كێ بۆ ره‌وشا عیراقێ بكه‌ین دێ بینین كو سه‌ره‌رای رێككه‌فتنا به‌رنگاریا گونه‌هباریا یا سالا(2001) ئه‌وا عیراق تێدا پشكدار ژ به‌رنامێ رێكخراوا وه‌لاتێن ئێكگرتی بوی لسالا (2013)ێ بۆ رێكخستنا هه‌لگرتنا چه‌كی به‌لێ ئێك ژ ئاریشێن هه‌ره مه‌ترسیدار وپێتڤی چاره‌سه‌ریه‌كا بله‌ز ل وه‌لاتێ عیراقا فیدرال ئه‌وه به‌ربه‌لاڤبونا چه‌كێ بێ موهله‌ت،
هه‌ر وه‌سا ل سالا (2003)ێ وپشتی روخاندنا رژێما به‌عس وتێكچۆنا بارێ ئاساییش وئیمناهیێ ل پارێزگه‌هێن عیراقێ وزێده‌بونا میلیشیاتێن پارتێن هه‌مه‌ره‌نگ هه‌ر وه‌سا به‌لاڤبونا دیاردا شه‌رێن عه‌شایری وجڤاكی ودزینا چه‌كێن لێشكه‌رێ عیراقێ یێ به‌رێ وبه‌لاڤبونا هێزێن چه‌كدارێن ده‌رڤه‌ی یاسایێ ژبۆ بازرگانیا مادێن بێ هۆشكه‌رئه‌ڤ ئه‌گه‌ر وچه‌ندین ئه‌گه‌رێن دن بوینه مه‌ترسیێن زۆر مه‌زن لسه‌ر ئاساییشا جڤاكی ل عیراقێ وبه‌لاڤبونا ئه‌ڤێ دیاردا مه‌ترسیدار وهنده‌ك ژمه‌ترسیێن وێ
-كێمبونا كۆنترۆلا ده‌زگه‌هێن حكومه‌تێ ژپۆلیس وئاساییشێ كو نكارن ب دروستاهی كارێ خۆ ئه‌نجام بده‌ن
-زێده‌بونا مه‌ترسیێ لده‌ف هاولاتیا لدۆر ئیمناهیا كه‌سایه‌تیا وان وخێزانێن وان
-زێده‌بونا چۆنا هاولاتیان بۆ ده‌رڤه‌ی وه‌لاتی بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا ئیمناهیێ بۆ ژیانا خێزانێن خۆ
-به‌لاڤبونا به‌رهه‌لایێ ل جادێ ومه‌ترسی لسه‌ر ئاساییشا نه‌ته‌وی ونه‌مانا باوه‌ریێ لده‌ف سه‌رمایه‌دارا وكارڤه‌دانێن زۆر خراب لسه‌ر خزمه‌تگوزاری وكه‌رتێ گه‌شت وگوزارێ
-كێمبونا كارێن پیشه‌یی وبه‌رهه‌مهێنانێ وزێده‌بونا بێكاریێ
-زێده‌بونا ئاریشا دناڤبه‌را خودان بیر وباوه‌ر وبۆچونێن جیاواز وكه‌م نه‌ته‌وان وخۆ سه‌پاندنا ئالیێن بهێز لسه‌ر ئالیێن هێزاوان كێمتر
-زێده‌بونا گه‌نده‌لیێ دناف دام وده‌زگه‌هێن حكومی دا
- له‌وما دڤێت په‌رله‌مانێ عیراقێ وكوردستانێ چه‌ندین یاسایێن توند دهربارهی ئه‌ڤی بابه‌تێ مه‌ترسیدار ده‌ربێخت ودیفچۆنێ بكه‌ت ژبۆ بجهه ئینانا ئه‌وان یاسایا هه‌ر وه‌سا گرنگیێ ب ئه‌ڤی بابه‌تی بده‌ت ژ لایێ هه‌موو ده‌زگه‌هێن حكومی ولێشكه‌ری ورێكخراوێن سڤیل وده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ ورێڤه‌به‌ریێن په‌روه‌ردێ وزه‌لامێن ئاینی وهه‌ر وه‌سا به‌ه‌لافكرنا ره‌وشه‌نبیریا ئاشتی وپێكڤه ژیانێ وگیانێ لێبۆرینێ دناف هه‌موو ئۆل ونه‌ته‌وان ڤه
و خۆشبه‌ختانه حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بریارێن گرنگ دهربارهی ئه‌ڤێ دیاردێ ده‌رخستینه وه‌ك
گرتنا جهێن كرین وفرۆتنا چه‌كی، ودروستكرنا هێزه‌كا هه‌ڤبه‌ش ژلایێ ئاساییشێ وپۆلیسا وزێره‌ڤانیێ وهێزێن پێشمه‌رگه‌هان ژبۆ دیفچۆنا گرتنا ئه‌وان جهان هه‌ر وه‌سا قه‌ده‌غه‌كرنا هه‌لگرتنا چه‌كان بێ موهله‌ت وقه‌ده‌غه‌كرنا چۆنا كاری ب چه‌ك، ودانانا خالێن پشكنینێ ژبۆ دیفچۆنا بابه‌تی
ل سالا(2012)ێ په‌رله‌مانێ كوردستانێ داخازكر كو هه‌لگرتنا چه‌كی یان بازرگانیا چه‌كی ب ئێك جاری بهێته قه‌ده‌غه‌كرن ل هه‌رێمێ وداخازا پێگیریێ ب خالا سێ ژ یاسایا ژماره(16)ل سالا(1993)ێ یاتایبه‌ت ب قه‌ده‌غه‌كرنا هه‌لگرتن وبازرگانیا چه‌كێ بێ موهله‌ت كر كو ئه‌و كه‌سێ قه‌چاغیێ ب چه‌كێ جه‌نگی یان به‌شێن چه‌كی بكه‌ت دێ هێته گونه‌هباركرن وزیندانیكرن
وده‌رباره‌ی گرێدانا به‌لاڤبونا چه‌كی دگه‌ل ئافره‌تا تایبه‌ت كو ئه‌ندامێ هه‌ره زه‌عیف وه‌ك هێزا جه‌سته‌یی دناف جڤاكی دا كچ و ژن وزارۆكن ودناڤ جڤاكێن عه‌شیره‌تگیری دا دیاردا به‌ربه‌لاڤ ئه‌وه كو ئافره‌ت ببته زه‌حیا هه‌ڤژینیێ ودانا كچێ بزۆری ودئه‌نجام دا شه‌ر دناڤبه‌را عه‌شیره‌تان دا روبده‌ت هه‌ر وه‌سا كو ئافره‌تێ به‌ده‌ل بده‌نه شوو وهه‌ر دیسان ببته ئه‌گه‌رێ شه‌ر وپێگدادانێ وده‌رباره‌ی ئه‌ڤێ چه‌ندێ دكتوره (أنا الفازی)رێڤه‌به‌را ڤه‌كۆلینا رێكخراوا (الدراسه الاستقصائیه للاسلحه الصغیره) ئه‌و ژی رێكخراوه‌كا نه حكومیه كارێ لێگه‌ریانێ ونه‌هێلانا به‌لاڤبونا چه‌كی دكه‌ت هه‌ر وه‌سا كارڤه‌دانێن نه‌رینی یێن ڤێ چه‌ندێ لسه‌ر ژنێ وزێده‌بونا بكارئینانا ئه‌ڤان چه‌كا لدژی وێ ودئه‌نجامدا زێدبونا توند وتیژیێ دناف جڤاكی ب گشتی دا له‌وما ولدیف ڤه‌كۆلینێن ئه‌ڤێ رێكخراوێ ( مفوزیا رێكخراوێن ئێك گرتی یا مافێ مرۆڤان بویه ئێك ژ ئه‌گه‌رێن چه‌سپاندنا یاسایا جیهانی لدۆر ده‌ستنیشانكرنا (16 رۆژێن به‌رنگاریا توند وتیژیێ دژی ئافره‌تێ لسه‌رانسه‌ری جیهانێ كو بهێته ساخكرن، هه‌ر وه‌سا جێبه‌جێكرنا بریارا ژماره(1325) ژلایێ ئه‌نجومه‌نێ ئاساییشێ كو داكوكیێ ل پشكداریا سیاسی یا ژنان وپاراستنا ژنان وكچان ژ توند وتیژیا جێنده‌ری دكه‌ت ژبه‌ر كو نه‌بونا توند وتیژیێ هاریكاریا ژنان وكچان دكه‌ت بۆ گه‌هشتن ب ئارمانجا په‌روه‌رده‌یی وپیشه‌یی هه‌ر وه‌سا بده‌ستڤه ئینانا سه‌ربه‌خۆیا ئابوری وبنیاتدانانا پیشه‌یێن خۆ یێن تایبه‌ت ودئه‌نجامدا پشكداریا وان دپێشخستنا كۆمه‌لگه‌ه وولاتێ خۆ دا، له‌وما دڤێت پێكڤه كار بكه‌ین بۆ نه‌هێلانا توند وتیژیێ وب هه‌ر رێكه‌كا ئاشتیانه هه‌بیت.