کامەران باقی
بە ڕەچاوکردنی کێشەیەکی وەک گەندەڵی لە وڵاتێکی وەک عێراقدا پێویست ناکات بە وردی ڕاپۆرتەکانی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان، وەک شەفافیەتی نێودەوڵەتی ورد بکرێت. نیشانەکانی کەڵەکەبوونی گەندەڵی لە شەقامەکانی بەغدا یان لە نێوان پارێزگاکانی ناوەڕاست و باشوور، ئاشکران. ڕێگا وێرانەکان لە دەروازەی بەغدای پایتەخت خاڵی پشکنینی ئاسایشی ناڕێکخراویان تێدایە، سەرەڕای ئەوەی باس لە تەرخانکردنی ملیۆنان دۆلار دەکرێت بۆ چاککردنەوەیان! ئەگەر لە نێوان ناوچەکانی بەغدا بگەڕێیت، باڵەخانە بەرزەکان دەدۆزیتەوە کە ناونیشانی پڕۆژەکانی وەبەرهێنانیان تێدایە، بەڵام ئەگەر بە وردی سەیری خاوەنەکانیان بکەیت، دەبینیت کە پەیوەندییان بە حیزبەکانی دەسەڵاتەوە هەیە، مافیاکانی نزیک لە هێزە دەسەڵاتدارەکان، یان ئەو کەسایەتییانەی کە دەکرێت بە بەرزبوونەوەی مافیا وەسف بکرێن، یان چینە بازرگانییە مشەخۆرەکان کە بەهۆی پەیوەندی گوماناویان لەگەڵ هێزە سیاسییەکانەوە بەرزبوونەتەوە. ڕۆژنامەوانی ئەمریکی ڕۆبەرت ئێف وۆرت، گەندەڵی سیاسی لە چاوی ناعێراقییەکانەوە دەستنیشان دەکات: “بۆ ناعێراقییەکان، ژیانی سیاسی عێراق لەوانەیە وەک جەنگی گەریلا بێت، بەڵام زۆربەی کاتەکان لەژێر داپۆشینی ئەم ململانێیەدا ڕوودەدات بە دزییەکی زۆر بێدەنگ.”
عێراق لە ڕیزبەندی جیهانی لە گەندەڵیدا، لە ڕیزبەندی گەندەڵترین وڵاتانی جیهاندایە و لە ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیدا لە ساڵی 2021دا لە پلەی 157 دایە. گەندەڵی لە عێراقدا ڕەنگدانەوەی ململانێیەکە لەسەر دابەشکردنی ئابووری کرێدار لە نێوان حیزبە سیاسییەکان و هێزەکانی دەسەڵات و دەسەڵات، بەم شێوەیە بووەتە تۆڕی جاڵجاڵۆکە، چونکە لە سنووری ئەو کەسایەتییانە ناوەستێت کە پۆستی باڵایان هەیە لە دەوڵەتدا، بەڵکو درێژ دەبێتەوە بۆ گرتنەخۆی مافیای سیاسی و کەسایەتییەکانی دەرەوەی وەسفی سیاسی و چینە کۆمەڵایەتییەکان، کە بەگوێرەی پەیوەندییە تایبەتییەکان لەگەڵ کەسایەتییەکانی حکوومەت یان کەسایەتییە کاریگەرەکان، نوێنەری یونامی جینین هێنیس-پلاسخارت، گەندەڵی لە عێراق بە “هۆکارێکی سەرەکی بۆ ناکۆکییەکانی عێراق دەگەڕێنێتەوە بەشێوەیەک هیچ سەرکردەیەک ناتوانێت بڵێت کە پارێزراوە لێی.”
گەندەڵی چەندین ڕووی هەیە، لەوانە گەندەڵی کە بەگوێرەی ڕێککەوتنی نهێنی ئاشکرانەکراو ڕوودەدات، کە لە ڕێگەی فرۆشتن و کڕینی پۆستی باڵای سیاسی و ئیداری و دارایی و ئەمنی لە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا .
سەرەڕای نەبوونی لێهاتوویی کارگێڕی یان پێشکەوتنی پیشەیی لە کاری دامەزراوەییدا، یان تەنانەت بڕوانامەی ئەکادیمی. گەندەڵی لە عێراقدا بووەتە ئەو سییەی کە چینە سیاسییە دەسەڵاتدارەکە لێوە هەناسە دەدەن و ئەوە ئامێری هەناسەدانی دەستکردە کە ئەم سیستەمە سیاسییە شکستخواردووە بە زیندوویی دەهێڵێتەوە، چونکە بەبێ ڕێککەوتن لەسەر دابەشکردنی سەرچاوەکانی دەوڵەت، هیچ شتێک نییە کە لایەنە سیاسییەکان لەسەری ڕازی بن. پێدەچێت گەندەڵی دەستدرێژی کردبێتە سەر دەوڵەت و بووەتە لایەنێکی پێچەوانەی گروپە دەوڵەتییە هاوتەریبەکان کە خۆیان بە هێزی چەک و کاریگەری سیاسی و گەندەڵی دارایی و ئیداری سەپاندووە. لەگەڵ ئەوەشدا، مەترسی گەندەڵی لە عێراقدا ئەوەیە کە چیتر سنووردار نییە بە دەرکەوتنی گەندەڵی سیاسی و دارایی و ئیداری، بەڵکو قبوڵکردنی کۆمەڵایەتی و کولتووری گەندەڵەکان و قبوڵکردنیان وەک کەسایەتی گشتی هەیە.