د. سامان شاڵی
حکوومەتی عێراق و کورد لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە شەراکەتیان لە حکوومەتەکانی عێراقدا لەسەر بنەمای هاوسەنگی و کۆدەنگی و هاوبەشی دروستکردووە، بە قۆناغەکانی هاوکاری و ناکۆکی و دانوستان و سەربەخۆیی تایبەتمەند بوو. هەرێمی کوردستان هەرێمێکی نیمچە سەربەخۆیە لە چوارچێوەی هەیکەلی فیدراڵی عێراقدا. لە خوارەوە چەند بابەتێکی سەرەکی سەبارەت بە کاریگەریی حکومەتی عێراق لەسەر حکوومەتی هەرێم و چۆنییەتی چارەکردنی
کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان هەردوولا دەخەینە ڕوو:
١-سەربەخۆیی و خۆبەڕێوەبردن: کوردستانی عێراق بەدوای سەربەخۆییدا دەگەڕێت و لە ژێر سیستەمی فیدراڵی عێراقدا سەربەخۆیی بەدەست هێناوە. پێکهێنانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ١99٢ ڕێگەی بە کوردەکان دا کە ئۆتۆنۆمییان هەبێت و کاروباری ناوخۆییان بەڕێوەببەن، لەوانە هێزەکانی ئاسایش، پێشمەرگە، ئیدارە و سەرچاوە سروشتییەکان. لە ساڵی ٢٠٠٥، دەستووری عێراق دانی بە فیدرالیزم و هەرێمی کوردستاندا نا بۆ دامەزراندنی پەیوەندییەکی نوێ بۆ باشترکردنی یەکڕیزی و گەل و خاکی عێراق.
٢-دابەشکردنی داهات وهەناردەکردنی نەوت: یەکێک لە کێشە
هەڵپەسێردراوەکانی نێوان حکوومەتی عێراق و حکوومەتەکانی هەرێم دابەشکردنی داهاتی نەوتە، حکوومەتی هەرێمی کوردستان کۆنترۆڵی سەرچاوەی زۆری نەوتی کردووە، ناکۆکی لەسەر دابەشکردنی داهاتی نەوت لە نێوان حکوومەتی هەرێمی کوردستان و حکوومەتی ناوەند دروست بووە؛ بۆیە پێویستە هەردوولا دانوستان لەسەر یاسای هاوبەشی داهاتی نەوت و گاز بکەن بۆ ئەوەی دابەشکردنی دادپەروەرانەی داهاتی نەوت و گاز بۆ هەمووان بەپێی دەستووری عێراق دەستەبەر بکرێت. پێویستە هەردوولا ڕێک بکەون لەسەر دیاریکردنی داهاتی نەوت و نانەوتی و مامەڵە لەگەڵ هەرێم وەک پارێزگارەکانی تر نەکەن.
3-ناکۆکی ناوچەیی: تا ئێستا ناکۆکیی لەنێوان حکوومەتی عێراق و حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر خاک هەيە، بەتایبەتی ئەو ناوچانەی هەردوولا داوای دەکەن. ئەم ناکۆکییانە، لە هەندێک کاتدا، گرژی و ململانێی لێکەوتووەتەوە. بەڵام دەستووری عێراق، مادەی ١٤٠، هەموو میکانیزمەکانی چارەکردنی ئەم ململانێیە خستووەتە بواری جێبەجێکردنەوە. تەنها لیژنە لەدوای لیژنە پێکدەهێنێت و تەرخانکردنی دارایی کەم دەکات بۆ چارەکردنی ئەم کێشە چارەنووسساز و بنەڕەتییە و چارەکردنی هەموو کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان ناوەند و هەرێم بەپێی مادەی ١٤٠ بۆ زامنکردنی یەکێتیی عێراق.
٤- نوێنەرایەتیی سیاسی: ئامانجی حکوومەتی عێراق نوێنەرایەتیی
کورد لە دیمەنە سیاسییە بەرفراوانەکانی عێراقدا دەکات. کورد دووەم نەتەوەی عێراقە، بەشداریکردنیان لە پرۆسەی بڕیاردان لە حکوومەتی ناوەندیدا بۆ پاراستنی یەکێتیی نیشتمانی زۆر گرنگە، بەڵام لایەنەکان لە پێناو بەرژەوەندییەکانیان و بەرژەوەندی وڵاتانی ناوچەکە کار بۆ دابەشکردنی ئەم هاوبەشییە دەکەن.
٥-هاوکاریی ئەمنی: حکوومەتەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان گرنگی بە پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری ناو عێراق دەدەن. هاوکاریی هەردوو قەوارە لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و یاخیبوونی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)، هەروەها دەستێوەردانی وڵاتانی ناوچەکە لە عێراق، پاڵنەرێکی بەهێز دەدات بە هاوکارییەکان بۆ بنیاتنانی ئاسایش و سەقامگیری لە سەرتاسەری عێراق.
٦-پەیوەندیی سیاسی و ئابووری: حکوومەتی عێراق هەوڵدەدات
پەیوەندییەکی هەماهەنگی جێگیر لەگەڵ کوردەکاندا دروست بکات بۆ زامنکردنی یەکێتیی نەتەوەیی و سەقامگیری. پەیوەندییە ئابوورییەکان و بازرگانی و پەیوەندییە سنورییەکان گرنگن بۆ خۆشگوزەرانی
حکوومەتی عێراق و حکوومەتی هەرێمی کوردستان.
٧- یەکڕیزیی نیشتمانی: حکوومەتی عێراق دەیەوێت دڵنیا بێت
لەوەی کە کوردەکانی عێراق هەست بە بەشێک لە نەتەوەی گەورەی عێراق بەکەن سەرەڕای سەربەخۆیی هەرێمییان. هەوڵەکان بۆ بەرەوپێشبردنی ناسنامەی نەتەوەیی و یەکگرتوویی لەوانەیە گرنگ بن بۆ ڕێبازی حکوومەت، بەڵام پەرلەمانی عێراق بە بڕیارە زۆرینەی بۆ دەرکردنی یاسا دژی هەرێم ئاستەنگ بۆ ئەو هەوڵانە دروست دەکات، ئەم بڕیارانە زیان بە بنەماکانی هاوسەنگی و کۆدەنگی و هاوبەشی دەگەیەنن.
٨- چوارچێوەی دەستووری: دەستووری عێراق دان بە حوکمی
فیدراڵی هەرێمی کوردستاندا دەنێت و دەسەڵاتەکانی لە (مادەی ١١١ تا مادەی ١٢٦) دیاری کردووە، بەو پێیەش پەیوەندی نێوان حکوومەتی فیدراڵی و حکوومەتی هەرێمی کوردستان دیاری کراوە. دڵنیابوون لەوەی هەردوولا پابەندن بە چوارچێوەی دەستوورەوە، بۆ پاراستنی سەقامگیری زۆر گرنگە. بەڵام زۆرێک لە ماددەکانی دەستووری عێراق جێبەجێ و کارا نەکراون، ئەمەش کاریگەری لەسەر حوکمڕانیی فیدراڵی و یەکگرتوویی وڵات هەيه.
9-حوکمڕانیط زۆرینە: ئەمڕۆ پەرلەمانی عێراق لەسەر پرەنسیپی زۆرینە کاردەکات، بەو پێیەی بڕیارەکانی پێویستی بە زۆرینە (واتە ٥٠+١) لە دژی هەرێم، ئەمەش گرژی و ئاڵۆزی لە پەیوەندییەکانی نێوان ناوەند و هەرێم زیاتر دەکات. ئەم بڕیارانە زیان بە بنەماکانی هاوسەنگی و کۆدەنگی و هاوبەشی دەگەیەنن. بۆیە پەرلەمان دەبێت سەکۆی ڕاستەقینە بێت بۆ پاراستنی ماف و بەرژەوەندییەکانی گەلی عێراق.
١٠- دادگەی باڵای فیدراڵی: بەپێی مادەی 9٤ی دەستووری
عێراق، بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵی کۆتایی و پابەندکەرن بۆ هەموو دەسەڵاتەکان. بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵی دەبێت لەلایەن دوو لەسەر سێی نۆ ئەندامی دادگاکە پەسەند بکرێت، واتە تەنها دەنگی شەش ئەندامی ئەويت بو پەسەندكردنى بڕیارەکانی. لە بەرامبەردا کورد تەنیا دوو ئەندامی هەیە. ئەمەش بەو مانایەیە کە هەموو ئەو بڕیارانەی کە کاریگەرییان لەسەر هەرێم هەیە، بەبێ بەشداری دادوەرانی کورد دەدرێن. ئەم نایەکسانییە گرژی نێوان هەرێم و ناوەند زیاتر دەکات. زیان بە بەرژەوەندی باڵای عێراق دەگەیەنێت، بەو پێیەی دادگا لە ڕووی دەستوورییەوە ڕێک نەخراوه ، وەک لە مادەی 9٢ – بەشی دووەمدا هاتووە. لە ئەنجامدا بوونی دوو ئەندامی کورد کاریگەری لەسەر هیچ یەکێک لە بڕگەکانی نییە، لێرەشدا حوکمی زۆرینە لە
بڕیارەکانیدا دژی هەرێم جێبەجێ دەکرێت.
١١-بودجە و مووچە: بودجەی سێ ساڵی نادادپەروەرە و مەرجی
ئارەزوومەندانە بەسەر هەرێمی کوردستاندا دەسەپێنێت. بۆ نموونە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاکە ١٢.٦3% یە. وەزارەتی پلاندانانی عێراق ژمارەی دانیشتووانی هەرێمەکەی بە ١3.9% خەمڵاندووە. لە لایەکی تریشەوە بلۆکی کوردی لە پەرلەمان دەنگی لەسەر بوودجە دا لە بەرژەوەندی دەوڵەت و گەلی عێراق بە گشتی. ئەمڕۆ حکوومەت بە هۆکاری جیاجیا موچەی هەرێم ڕادەگرێت. پێویستە مووچەی فەرمانبەران لە کێشەکانی دیکەی نێوان ناوەند و هەرێم جیا بکرێتەوە، وەک چۆن لە پارێزگاکانی دیکەی عێراقدا هەیە.
١٢- ئامار و سەرژمێری گشتیی دانیشتووان: ئەنجامدانی سەرژمێری
یەکێکە لە لێهاتووییە تایبەتەکانی حکوومەتی ناوەندی بەپێی مادەی (١١٠، بەشی نۆ)، بەڵام لە ساڵی ٢٠٠٥ ەوە تا ئێستا هیچ سەرژمێرییەک نەکراوە بۆ دیاریکردنی ڕێژەی دانیشتوانی عێراق و لەبەر ڕۆشنایی ئەوەی کە بودجەی هەرێم و پارێزگاکان دیاری دەکرێت. تا ئێستا حکومەتەکان هیچ سەرژمێرییەکیان نەکردووە و ئەمەش زیان بە بەرژەوەندییەکانی هەمووان دەگەیەنێت. حکوومەتی ناوەندی دوای ڕێککەوتنی لایەنە کوردی و سوننە و
شیعەکان پێکهێنرا و پەرلەمانی عێراق دەنگی لەسەر بەرنامەکەی دا، بەداخەوە حکوومەتی ناوەند پابەند نەبوو بە بەرنامەکەیەوە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە ئایا بڕیارەکە لە ئەستۆی سەرۆک وەزیراندایە یان لایەنە شیعەکانی دیکە؟ سەرەڕای نادادپەروەریی بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵی و دەنگدانی
نادادپەروەرانە لەسەر بودجەی سێ ساڵی لە پەرلەمان، چەندین جار حکوومەتی هەرێمی کوردستان پابەندبوونی خۆی بەو ڕێککەوتنانە ڕاگەیاندووە کە مۆر کراون؛ بەڵام حکوومەت و ئەوانەی لەپشتەوەن ڕێگریی لە جێبەجێکردنی ئەو ڕێککەوتنانە دەکەن و قەیران لە نێوان ناوەند و هەرێم بۆ بەرژەوەندی خۆیان دروست دەکەن، بەتایبەتی کە عێراق لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان نزیک دەبێتەوە، بۆیە کێشەکان بە پلەی یەکەم بۆتە سیاسی. سەرۆک وەزیران محەمەد شییاع سوودانی چەند ڕۆژێک لەمەوبەر لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا ئەمەی پشتڕاست کردەوە. بە گشتی، پەیوەندی حکوومەتی عێراق لەگەڵ گەلی کوردستان بە هاوسەنگیی لە نێوان دانپێدانان بە حوکمی فیدراڵی و خۆبەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستان لە هەمان کاتدا پاراستنی یەکگرتوویی وڵات و یەکپارچەیی خاکی دەناسرێتەوە. دانوستان و هاوکاری و پەیوەندی کاریگەر کلیلی بەڕێوەبردنی ئەم پەیوەندییە ئاڵۆزە لەژێر چەتری
دەستووری عێراقدایە. لە کۆتاییدا، پەیوەندی نێوان ناوەند و هەرێم لەسەر بنەمای
دەستوور و حوکمڕانیی فیدراڵییە، نەک لەسەر حوکمڕانیی حکوومەتى ناوەند لەلایەن ئەوانەی کە هەوڵی جێبەجێکردنی دەدەن، هەرچەندە دەستوور دان بە حوکمی فیدراڵیدا دەنێت، ئەو هەوڵه دەبێتە هۆی حوکمی دیکتاتۆری و ڕووخانی یەکێتی عێراق.