پسپۆرێكی بواری كشتوكاڵی سه‌باره‌ت به مه‌ترسییه‌كانی به بیابانبوون، نیشانه‌كانی، ڕێگری و خۆگونجادن له‌گه‌ڵ دۆخی ناهه‌مواری به بیابانبوون چه‌ند زانیاری و رێنماییه‌كی خسته‌ڕوو، حكوومه‌ته‌كان ده‌توانن له ڕێگه‌ی به‌رنامه و سیاسه‌تی ورد و پلانڕێژی بۆ ڕێگری له بە بیابانبوون هه‌وڵی زیاتر بده‌ن.
دكتۆر هێمن گه‌زنه‌یی مامۆستای زانكۆ و پسپۆری بواری سه‌رچاوه‌كانی ئاو، له لێدوانێكی تایبه‌تدا سه‌باره‌ت به پرۆسه‌ی به بیابانبوون و هۆكاره‌كانی بۆ ماڵپه‌ری فه‌رمی پارتی دیموكراتی كوردستان رایگه‌یاند: “بە بیابانبوون Desertification (التصحر) ئاماژەیە بۆ پرۆسەی تێکچوونی زەوی لە ناوچە نیمچە وشک، وشکەکان و ژێر شێداردا، کە بە پلەییەکەم بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤ و گۆڕانی کەشوهەوا دروست دەبێت و بریتییە لە گۆڕینی زەوییە بەپیتەکان بۆ دۆخێکی هاوشێوەی بیابان، لەگەڵ لەدەستدانێکی بەرچاو لەڕووەک و جۆراوجۆری زیندەوەر و سەرچاوەکانی ئاو، ئە بە بیابانبوونەش کاریگەری نەرێنی لەسەر ئیکۆسیستەم و بژێوی ژیان و ئاسایشی خۆراک هەیە”.
هێمن گه‌زنه‌یی روونیكرده‌وه: ده‌توانین بلێین هۆكاره‌كانی به بیابان بوون بریتین له:
٭ دارستانبڕین: پاککردنەوەی دارستانەکان بۆ کشتوکاڵ و داری سووتاندن و ژێرخانەکان ڕووپۆشی پارێزەر کەمدەکاتەوە و ڕاماڵینی خاک زیاد دەکات.
٭ زۆر لەوەڕاندنی ئاژەڵ: زۆر لەوەڕاندنی ئاژەڵڕووەک کەم دەکاتەوە و بەپیتی خاک کەم دەکاتەوە و ڕاماڵینی زەوی خێراتر دەکات.
٭ کشتوکاڵی ناپایەدار: شێوازە خراپەکانی بەڕێوەبردنی زەوی وەک ئاودێری نادروست، کشتوکاڵی زۆر و خولانەوەی بەرهەمی ناتەواو دەبێتە هۆی تێکچوونی خاک.
٭ گۆڕانی کەشوهەوا: بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و گۆڕانی شێوازی بارانبارین و وشکەساڵی درێژخایەن پەیوەست بە گۆڕانی کەشوهەوا بەشدارن لە بە بیابانبوون.
٭ کاریگەریەکانی: ده‌بێته هۆی لەدەستدانی زەوییە بەرهەمدارەکان، بە بیابانبوون زەوی لەپیت دەخات و بۆ کشتوکاڵ نەگونجاو دەبێت، بەرهەمهێنانی خۆراک کەمدەکاتەوە و پشکی هەیە لە نائاسایشی خۆراک.
٭ لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو: زۆر لە جۆرەکانیڕووەک و ئاژەڵ ناتوانن لە ناوچە بیابانییەکان بژین، ئەمەش دەبێتە هۆی دابەزینی جۆراوجۆری زیندوو.
٭ زیادبوونی هەژاری: بە بیابانبوون کاریگەری هەیە لەسەر بژێوی ئەو کۆمەڵگایانەی وابەستەن بە کشتوکاڵ، دەبێتە هۆی هەژاری و کۆچکردن.
٭ کەمی ئاو: بە بیابانبوون دزەکردن و بەردەستبوونی ئاو کەمدەکاتەوە، ئەمەش کاریگەری لەسەر دابینکردنی ئاوی ناوخۆیی دەبێت بۆ مرۆڤ و گیانلەبەرە کێوییەکان.
٭ خۆڵبارین (زریانی تۆز): ناوچە بیابانییەکان تووشی زریانی تۆز دەبن، ئەمەش کاریگەری خراپی لەسەر کوالێتی هەوا و تەندروستی و سیستەمی گواستنەوە دەبێت.
دكتۆر هێمن گه‌زنه‌یی سه‌باره‌ت به خۆپاراستن و کەمکردنەوەی ئه‌و كاریگه‌رییه خراپانه رایگه‌یاند كه:
٭ بەڕێوەبردنی بەردەوامی زەوی: جێبەجێکردنی پراکتیزەکانی وەک کشتوکاڵی دارستانAgroforestry، کێڵانی کۆنتور، و شێوازەکانی پاراستنی ئاو دەتواننیارمەتیدەر بن بۆ ڕێگریکردن لەڕاماڵینی خاک و باشترکردنی بەرهەمهێنانی زەوی.
٭ چاندنی دارستان Afforestation: چاندنی دار و گەڕاندنەوەی ڕووپۆشی ڕووەک دەتوانێت بەپیتی خاک بەرز بکاتەوە و لەفەڕکەوتنی زەوی کەم بکاتەوە و شوێنی نیشتەجێبوون بۆ گیانلەبەرە کێوییەکان دابین بکات.
٭ باشترکردنی شێوازەکانی ئاودێری: تەکنیکە کارامەکانی ئاودێری، وەک ئاودێری دڵۆپ دڵۆپ، دەتوانێت ببێتە هۆی بەفیڕۆنەدانی ئاو و باشترکردنی بەرهەم.
٭ خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوا: پێشخستنی کشتوکاڵ لە کەشوهەوای سەخت و جێبەجێکردنی ڕێوشوێنەکان بۆ گونجاندن لەگەڵ گۆڕانی بارودۆخی کەشوهەوا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی بە بیابانبوون.
٭ دەستێوەردانەکانی سیاسەت: حکوومەتەکان دەتوانن ڕێسا و هاندانەکان جێبەجێ بکەن بۆ پێشخستنی شێوازەکانی بەکارهێنانی زەوی بە بەردەوامی، پاراستنی سەرچاوە سروشتییەکان و پشتگیریکردنی کۆمەڵگا زیانلێکەوتووەکان.
چارەسەرکردنی بە بیابانبوون پێویستی بە تێکەڵەیەک لە هەوڵە ناوخۆیی و نیشتمانی و نێودەوڵەتییەکان هەیە، کە حکوومەتەکان، کۆمەڵگاکان، زانایان و ڕێکخراوەکان بەیەکەوە کاردەکەن بۆ جێبەجێکردنی پراکتیکەکانی بەڕێوەبردنی بەردەوامی زەوی و هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بەگرنگی بەرەنگاربوونەوەی بە بیابانبوون.
سەبارەت بە بیابانبوون لە سەرانسەری جیهان و لە عێراق دكتۆر گه‌زنه‌یی گوتی:
لە سەرانسەری جیهان: بەپێی ڕێکەوتننامەی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی بە بیابانبوون (UNCCD)، نزیکەی یەک لەسەر سێی ڕووبەری زەویڕووبەڕووی بە بیابانبوون دەبێتەوە. مەزەندە دەکرێت کە بە هۆی بە بیابانبوون نزیکەی ٢ ملیار کەس لە جیهاندا بەر کاریگەر بێت و ئاستەنگی بەرچاوی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی و ئابووری دروست ببێت.
له عێراق: عێراق دەکەوێتە ناوچەیەکەوە کە بە کەشوهەوای وشک و نیمچە وشک ناسراوە، ئەمەش وایکردووە ئامادەی بە بیابانبوون بێت. وڵاتەکە ڕووبەڕووی ئاستەنگی جۆراوجۆر دەبێتەوە، لەوانە کەمی ئاو، تێکچوونی زەوی و کاریگەری ململانێکان”.