مەسرور بارزانی لە ئینستیتیوتی چاتھام ھاوس قسە دەکات
ئەمڕۆ، چوارشەممە 20/4/2022 بە بەشداریی مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان کۆڕبەندی گفتوگۆی چاتام هاوس، ئەنیستیتۆی شاهانەی بەریتانیا بۆ گفتوگۆی نێودەوڵەتی دەستی پێ کرد.
لەو کۆڕبەندەدا مەسرور بارزانی گوتارێکی پێشکەش کرد و تێیدا ڕایگەیاند، شەش مانگە هەڵبژاردنی گشتی لە عێراق كراوە، هەوڵەكان بەردەوامن بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك کۆمار و سەرۆك وەزیران. ئەمە چیرۆكێكی ڕوونە لە هەڵبژاردنەكان، پێشبڕكێكارەكان دەبینین لە لایەن هێزە دەرەكییەكانەوە هەوڵ دەدرێ كاریگەرییان لەسەر دروست بكرێ، ئەمەش وادەكات بەرژەوەندییە نیشتمانییەكان وەلاوە بنرێت.
سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان گوتیشی: ئەو ڕێككەوتن و دانوستانانەی كراون لە پەرلەمانی فیدراڵی، پێویستی بە چاودێریی بەردەوام هەیە تا لە هەردوولاوە پێیەوە پابەند بین. هەموو مانگێك ئێمە دەبێ پشت بە بەغدا ببەستین كە هەندێك جار ئەو نیازپاكییەیان تێدا نییە بۆ ئەوەی ئەو بڕە بودجەیەمان بۆ دابین بكەن.
جەختی لەوەش کردەوە کە ئەو بڕیارانەشی لە دادگاوە دراون بە تەواوی سیاسین، ئێمە زۆر باش دەزانین یارییە هەرێمییەكان چۆن دەكرێ و تەواویش دەزانین كێ لە پشت ئەم بڕیارەیە، بڕیاردان لە بەغدا بە تەواوی سەربەخۆ نییە، ئەو ڕاستییە تاڵەش بەردەوامە وێڕای دوو دەیە لە هەوڵی بەردەوام بۆ گەشەپێدانی تواناكان.
مەسرور بارزانی گوتیشی: لەم كاتەی وەك كوردێك قسەتان لەگەڵ دەكەم، دەمەوێ دەنگم بگاتە تەواوی عێراقییەكان، هەموومان دەخوازین لە دوای ٢٠٠٣ دۆخێكی باشترمان هەبێت، بەڵام ئێستا دۆخەكە بەم شێوەیە نییە. من بە براكانم لە ئەنبار و نەجەف و مووسڵ و بەعقووبە دەڵێم دەبێت ئەو تراژیدیا و تۆقینەی هەبووە و ترسیش لە داهاتوو وەلا بنێین، دەبێت متمانە دروست بكەین و هێز هاوبەشی پێ بكەین لە بەرژەوەندیی هەموو لایەك.
سەرۆکی حکوومەت ڕوونیشی کردەوە: سەرەڕای ئەوەی یەدەگ و داهاتێكی زۆری نەوت هەیە، كەچی هێشتا خەڵكی عێراق لە مافە بنچینەییەكان بێبەشن. باوەڕم وایە بۆ ئەوەی بتوانین وەك هاوەڵ بمێنینەوە، دەبێ كاریگەریی زیاترمان لەسەر كاروبارەكانمان و بڕیارەكانمان هەبێت. دەبێ هەموو لایەنەكان لە تەواوی ئەو ناوچانەی عێراق كە بوونە قوربانیی داعش، خۆیان خۆیان بەڕێوە ببەن. بینیمان مووسڵ و ڕومادی و زۆر ناوچەی سوننەنشینی دیكە، تەواو ناسەقامگیر بوون، ئێستا دەرفەت هەیە بۆ ئەوەی بتوانن گەشە بكەن لە ڕووی ئابوورییەوە و متمانە دروست بكەنەوە.
ئاماژەی بەوەش دا کە لە ئاستی خوارەوە دەبێ هەوڵ بدرێت ئەو پرۆسە سیاسییەی هەیە سەروەریی و سەربەخۆییەكی زیاتر بۆ عێراقییەكان دروست بكات. خەڵكانێكی زۆرباش پابەند بوون بەوەی گۆڕانكاریی ئەرێنی لە عیراق ڕوو بدات، لە هەمان كاتدا دەبێ دان بەوەدا بنێین كە تەواوی هەوڵ و تێكۆشانەكان بەهەدەر چوون، شیعە و سوننە و مەسیحی و شەبەك و توركمان و ئێزدی و تەواوی پێكهاتەكانی دیكە، ئەوانەی لە كاتێك لە كاتەكاندا متمانەیان لەدەست داوە، لە ٢٠٢٢دا دەبینین تا ئێستاش دەبێ كار لەسەر دروستكردنەوەی متمانە لە نێوان تاكەكان بكەین. من دەمەوێ نیشانی تەواوی ئێوەی بەڕێزی بدەم كە لێرە ئامادەن، ئێمە نامانەوێت دەسەڵات لە بەغدا بسەنینەوە، یان دەستكاریكردنی سنوورەكان، بەڵام ناناوەندیكردنی بڕیارەكان كارێكی گرنگە.
سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان باسی لەوەش کرد کە ”ئەگەر سیستەمی عێراق كاری بكردایە، من ئەمڕۆ لەسەر ئەو پرسە قسەم نەدەكرد. ئەم هەموو ساڵە و ئەو هەموو شێوازەی بەكار هێندراوە، كە خەڵكی عێراق شایانی بوون، سەركەوتوو نەبووە. ئێمە كەی ڕەشنووسی دەستوورمان نووسی؟ پاكێجێك بوو هەموان لەسەری هاوبەش بوون تا بە تەواوی جێبەجێ بكرێت”.
گوتیشی: یەكێك لەو هۆكارانەی كە عێراق تا ئێستا بەو شێوەیە دەڕوات، ئەوەیە كە دەستوور بە تەواوی جێبەجێ نەكراوە، چونكە میكانیزمێك نەبووە كە بە تەواوی دەستوور جێبەجێ بكرێت. دەزانم لە هەرێمی كوردستانیش نیگەرانی هەیە، چەند خاڵێك لە دەستوور هەن كە بە هیچ شێوەیەك جێبەجێ نەكراون. ئەمە بۆ شیعە و سوننەكانیش ڕاستە، دەبێت ڕێگەچارە بدۆزینەوە تا چارەسەری پرسەكە بكەین كە چ جۆرە پێكهاتەیەك باشترین دەبێت؟ ئەمە شتێكە، دەبێت هەموان لەسەری كۆك بین، شیعە و سوننە و كورد، تا هاوبەشییەك هەبێت.
مەسرور بارزانی جەختی کردەوە: ئێمە زۆر بەربەستمان لەبەردەمە و جیاوازیشمان هەیە، چۆن بتوانین ئەو جیاوازییانە چارەسەر بكەین؟ دەبێ بزانین سوننەكان و پێكهاتەكانی دیكە بەم شێوەیە مامەڵە دەكەن؟ چونكە متمانە بە یەك ناكەن و دڵنیایی نییە بۆ داهاتوویان، بۆیە دەبێت پێكهاتەیەكمان هەبێت بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەوانەی فەرمانڕەوایی دەكەن.
گوتیشی: بۆ ماوەی چەندی تر دەتوانین چاوەڕێ بكەین تاوەكوو كێشەكان چارەسەر دەكرێت؟ چارەسەر و ڕێككەوتنەكانیش بەردەوام نەبوون تا ئەو توانایەمان هەبێت كە تاوتوێی پرسەكان بكەین. پێم وایە دەبێ بەرژەوەندیی خەڵك لە سەرووی بەرژەوەندییەكانەوە بێت، ئێمە وەكوو پێكهاتەی كورد دەتوانین بڵێین لە بەرگریكردن لە هاووڵاتییان و مافەكانی خەڵكی كوردستان، هاودەنگین. ئەوەی پەیوەندیی بە هەڵبژاردن و پرسەكانی دیكەوە هەیە، شتێكی ئاساییە کە جیاوازی هەبێت.
مەسرور بارزانی ئاماژەی بەوەش دا: لە حكوومەتی هەرێمی كوردستان ئێمە درك بەوە دەكەین كێشەی ئاو زۆر گرنگە، چارەسەرمان خستووەتە ڕوو. ئاگادارین بەشێكی زۆری ئەو ڕووبارانەی دەڕژێنە نێو هەرێمی كوردستان تووشی كێشەی كەمبوونەوەی ئاو بوون، بەتایبەت سەرچاوەی ئاوی هەردوو بەنداوی دوكان و دەربەندیخان، بەڵام سەرەڕای ئەو كێشانەش، هەندێك سەرچاوەمان هەیە كە پێداویستییەكان پڕ بكەنەوە، وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوە ئاوییەكان بەڕژدی تاوتوێیان كردووە، پێشبینییەکی باشمان هەیە كە سوودی دەبێ بۆ كشتوكاڵ و گەشتوگوزار و تەواوی لایەنەكانی دیكە. بۆ تەواوی عێراقیش گرنگ دەبێت. خوازیارم ئەو پرسە چیتر بەسیاسی نەكرێت، ڕوانگەیەكی ستراتیژی هەبێت، لە گرنگیی بابەتەكە تێبگەن بۆ تەواوی كوردستان و عێراق. چارەسەر ئەوەیە بەنداوی زیاتر لە هەرێمی كوردستان و عێراق دروست بكرێن.
جەختی لەوەش کردەوە: بۆچوونەكە ئەوەیە، بۆ ئەوەی هاوبەشی دروست بكەین، دەبێت یەكسان بین، كۆمەڵگەیەك ناكرێت دەرەنجامە خراپەكانی هیچ كۆمەڵگەیەكی دیكە لە ئەستۆ بگرێت، پێویست ناكات لە شوێنێك سیستەمێك هەبێت و لە شوێنێكی دیكە نەبێت. بۆ ئەوەی گفتوگۆ بكەین و تەواوی خەڵكەكە داوەتی سەر مێزێك بكەین و تاوتوێی كێشەكە بكەین كە كێشەیەكی ڕژدمان هەیە و ئەویش نەمانی متمانەیە، دەبێت هەموان بژارەكان تاوتوێ بكەن، ئەگەر دەستمان بە دایەلۆگ كرد، لە ئامانجە سەرەكییەكە نزیك دەبینەوە كە سەرەكیترینیان دروستكردنی متمانەیە.
سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان ڕوونیشی کردەوە: ئەوەی پەیوەستە بە وەزارەتی داد، مەبەستەكە ئەوەیە بۆ ئەوەی دڵنیاییمان پێ بدرێت لەسەر ئەو سەرچاوانەی هەمانە و لە بەرژەوەندیی خەڵكی خۆمان بەكار بێت، ئەوەی ئێستا بەردەوام لە هەوڵداین لەگەڵ بەغدا كار بكەین بۆ ئەوەی چارەسەرێک بدۆزینەوە كە هەموومان قایل بكات. ئەگەر ئەوەش چارەسەر بكرێت، دەبێ دان بەوەدا بنێین كە ئەو جێگرەوەی ئێمە باسی دەكەین زۆر باشترە. كە ئێمە باسی كۆنفیدرالیەت دەكەین، جۆرێكە لە یەكێتی تا بتوانین خۆمان بەڕێوە ببەین، دەوڵەتداری بكەین و گفتوگۆی پرسەكان بكەین. ئەو بەها و پرەنسیپانەی من باسیان دەكەم، بۆ ئەوەیە قسەیان لەسەر بكەین و لە بەرژەوەندیی تەواوی پێكهاتەكانی وڵات گفتوگۆیان لەسەر بكەین.
مەسرور بارزانی گوتیشی: ئێمە هەمیشە خواستمانە پەیوەندییەكی ئاشتییانە هەبێت. كاتێك قسە لەسەر عێراق دەكەین، باس لە سیستەمێك دەكەین كە داكۆكی لە بەرژەوەندیی عێراقییەكان بكات نەك بەرژەوەندیی وڵاتانی دیكە، ئێمە بۆ لێرەین؟ هاتووین باس لە بەرژەوەندییەكانی خەڵكی هاوسێی عێراق بكەین، یان عێراقییەكان؟ دەبێ ئەمە لە پێشینەی كارەكان بێت. كەواتە با بزانین چی باشە بۆ عێراقییەكان و عێراق، نەك بۆ هاوسێكانی عێراق، ئەوكات چارەسەرەكان دێنە پێشەوە.
سەبارەت بە هێرشە مووشەکییەکان بۆ سەر هەرێمی کوردستانیش، سەرۆکی حکوومەت گوتی: ئەو هێرشە مووشەكییانەی كران، شەرمەزارمان كردن و لە تەواوی جیهانیش شەرمەزار كراون، هەوەڵمان هەبووە و لێكۆڵینەوە كراوە، بە تەواوی ئەو تۆمەتانە بێبنچینە بوون، ئەمە شكست بووە بۆ پاساوهێنانەوە بۆ كارێكی هەڵە.
جارێکی دیکە جەختی لەوە کردەوە: دەبێت زیاتر بیر لەوە بكەینەوە كە چی لە بەرژەوەندیی خەڵكی عێراقە؟ جا سوننە بن، یان شیعە؟ ئێمە دەبینین گرنگی بە خەڵكی تر دەدرێت، كەچی لەبیر دەكرێت گرنگی بە خۆمان بدرێت.
لە بەردەوامیی گوتارەکەیدا مەسرور بارزانی گوتی: توركیا دراوسێیەكی دیكەی هەرێمی كوردستانە، هەندێك بەرژەوەندیی هاوبەشمان هەیە. بەڵام ئەوە ناگەیەنێت هەر سیاسەتێك هەیانبێت لەگەڵمان هاوڕا بن، دەبێ ئەوە ڕوون بكەینەوە كە هێرشەكان كراونەتە سەر بنكەكانی پەكەكە، پەكەكە ڕێكخراوێكی سنووری توركیایە، ئێمە لە هەرێمی كوردستان چەندان ساڵ دەبێت پەیوەندیی خۆمان هەیە، ئێمە لە ١٩٩١ەوە حكوومەت و پەرلەمان و دامەزراوەكانمان هەیە، پەكەكە هاتووەتە ئەو هەرێمانەوە و خۆیان وەكوو دەسەڵات دەناسێنن، لە هەمان كاتدا توركیا پەلكێش دەكەن، چونكە لە دژی توركیا جموجۆڵ دەكەن، كەچی لەبری ئەوەی لە سنوورەكانی خۆیان شەڕ بكەن، یان چارەسەر بۆ كێشەكانیان بدۆزنەوە، هاتوونەتە سنوورەكانی ئێمەوە.
گوتیشی: ئیمە هەوڵی زۆرمان داوە بۆ چارەسەری كێشەكە، هۆكاری هێرشەكە و ئەو دەرئەنجامانەشی كاریگەرییان لەسەر ئێمە هەیە. توركیا لە سنوورەكانی ئێمەوە هێرش دەكاتە سەر پەكەكە، نزیكەی ٨٠٠ گوندمان هەیە خەڵكەكەیان بەهۆی شەڕی پەكەكە و توركیا ناتوانن بچنە گوندەكانیان. باشترین شت بكرێ ئەوەیە پەكەكە سنوورەكانمان جێ بهێڵێت، لە چوارچێوەكانی خۆی هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكانی بدات. دوای چەندان ساڵ خەبات و تێكۆشان، قەوارەیەكمان دروست كردووە، پێمان وا نییە توندوتیژی چارەسەر بێت بۆ كێشەكان، دایەلۆگ چارەسەری لێ دەكەوێتەوە. ئەگەر ڕاستگۆ بین، ئەو دۆخە بەهۆی بوونی پەكەكەیە.
سەبارەت بە ڕۆژاوا مەسرور بارزانی گوتی: كورد لە سووریا دۆخیان جیاوازە، كورد لە هەر شوێنێك بن پاڵپشتییان دەكەین، پێمان وایە ئەوان دەتوانن خۆیان بڕیار بدەن، ئێمە تەنیا دەتوانین هاوكاریان بین، نەك پێیان بڵێین پێویستە چی بكەن، دەكرێ یارمەتییەكان بۆ پەیەدە بەردەوام بن، پاڵپشتی لە هاوبەشیی نێوان پەیەدە و هێزە سیاسییەكانی دیكەی ڕۆژئاوا دەكەین و هانیان دەدەین كە گفتوگۆی بنیادنەر لە نێوان خۆیان ئەنجام بدەن، لە هەمان كاتدا لەبەر ئەوەی ئەوان دژی داعش شەڕیان كردووە، ناكرێ ناوەندگەرایانە شەڕ و هێرش لە دژی لایەنەكانی دیكە بکەن.
سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان ڕوونیشی کردەوە: دەزانین ئەو كێشانەی هەبوون بەهۆی بودجەوە بووە، بودجەمان بۆ دابین نەكراوە لەلایەن حكوومەتی عێراقەوە، ئاستەنگمان هەبووە لە قەیرانی ئابووری و بەرزبوونەوەی نرخەكان. سەرەڕای ئەمانە، ئێمە لە دەستپێكدا هەوڵمان دا چاكسازیی دارایی بکەین، زۆر زۆر بەباشی ڕۆیشتووەتە پێشەوە، دەبینین داهات زیاتر بووە و دەرئەنجامەكان زۆر باش بوون، بەڵام سەرەڕای ئەو ئاستەنگانە، توانیومانە مووچە بدەین و توانیومانە كارەكان بەڕێوە ببەین و پرۆژەكان دەست پێ بكەینەوە. بەڵام ئەو ژینگە گشتییەی هەیە وای كردووە وەك پێویست نەبێت. ئێمە زۆر بەباشی هەوڵمان داوە تا دۆخێكی سەقامگیر بڕەخسێنین بۆ ئەوەی چاكسازییەكان زیاتر ڕێی خۆیان بگرن.
مەسرور بارزانی ئەوەشی وەبیر هێنایەوە: من پێشووتر لە دوبەی بووم، لە وتارێكمدا لەوێ باسم لەوە كرد كە نزیكەی ٤٢٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە هەناردە دەكەین. باس لە كێشەی ئابووری دەكەین و ڕوونە، ئایا ئەو توانستە ئابوورییەمان هەیە بۆ زیاتر بەرهەمهێنانی نەوت و گاز؟ بەڵێ ئەو توانایەمان هەیە و لە بەرژەوەندیی خەڵكی عێراق و هەرێمی كوردستانە، چ شتێك ڕێگریمان لێ دەكات؟ ئەوە بابەتێكی سیاسییە، ئێمە دەمانەوێ بۆ بەغدای ڕوون بكەینەوە كە سەرچاوەی سروشتیمان هەیە تاوەكوو بەردەوام بین لە پەرەپێدانی ئابووریی خۆمان، دەرفەتی زیاتر بڕەخسێنین كە ئێستا لەبەردەستمانن.
سەرۆکی حکوومەت زیاتر ڕوونی کردەوە: ئەو توانستانەی ئێستا هەمانن، وەكوو جێگرەوەش، ئێمە نامانەوێ وەكوو جێگرەوە دابنرێت، بەڵام دەتوانین ئاستی بەرهەمهێنان بەرز بكەینەوە و ئەو بۆشاییەش پڕ بكەینەوە كە لە بواری وزەدا دروست دەبێت. بۆ ئەمە لەگەڵ حكوومەتی عێراقیش قسە دەكەین.
لە کۆتاییدا مەسرور بارزانی جەختی لەوە کردەوە: ئێمە ڕژدین لەسەر جێبەجێكردنی دەستوور، بەڵام بەغدا ڕژدە لەسەر چارەسەری سیاسی، ئەمە كێشەكەیە. ئێمە دەستوورمان هەیە كە تەواوی دەسەڵاتەكانی تێدا جیا كراوەتەوە، بۆچی لە ٢٠٠٧ كە هەوڵمان دا دەنگ لەسەر یاسایەك بدەین، تا ئێستاش پێداگرین لەسەر جێبەجێكردنی دەستوور، بەڵام ڕوونیشە كە ئێستا بە یاساكانی سەردەمی ڕژێمی پێشووی عێراق كار دەكرێت، لە كاتێكدایە دەبوایە لە دوای دەستوور یاسای نەوت و گاز لە عێراق هەبێت. ئەوان نەیانتوانیوە ئەمە بكەن.