دوای ١٩ ساڵ ئێستا عێراق لە دۆخێکی زۆر خراپدایە
سلێمان تاشان – ههولێر
عێراقییەکان یادی ١٩ساڵەی رووخاندنی یەکێک لە دڕندەترین رژێمەکانی مێژووی نوێیان کردەوە کە بەعس بوو. رژێمێک کە رۆیشتنەکەی بووە مایەی ئومێد بۆ تەواوی خەڵکی عێراق، بەو هیوایەی دۆخی نەهامەتی و ستەم کۆتایی پێ بێت و دۆخی خۆشگوزەرانی و ئاسایش و ئارامی دەست پێ بکات.
وەک ئاشکرایە پێش ئەوەی رژێمەکە بڕووخێنرێت هەرێمی کوردستان جۆرێک سەربەخۆیی هەبوو و بە هەموو کەم و کورتییەکانەوە لە ئارامیدا دەژیا و لە ژێر بڕیاری ئەنجوومەنی ئاسایشی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان پێوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتان رێک خستبوو.
تا سالی ٢٠٠٣ تاکە لایەن و هێزی رێکخراو لە عێراق پێشمەرگە بوو و تاکە ئیدارەیەکیش کە تا ئاستێکی بەرچاو لە دیموکراسی و پێدانی ئازادییەکان گەشەی سەندبوو هەر حکوومەتی هەرێمی کوردستان بوو. کورد بەو تێڕوانینەی کە لە چوارچێوەی سیستەمێکی فیدراڵی مافەکانی خۆی بە تەواوی دەستەبەر بکات، چووە بەغدا و هەر لە بەغدا هەموو هەوڵێکی دا دستوورێکی هەمیشەیی بۆ عێراقییەکان بنووسێتەوە و پاشان لەسەر بنەمای ئەم دەستوورە مافی خۆی و پێکهاتەکانی تریش دەستەبەر بکات.
لە ساڵانی یەکەمیدا عێراق بە دۆخێکینالەباردا تێپەڕی چونکە تیرۆر و ململانیی ناوخۆیی لە لایەک و کێشەکانی نیوان شیعە و سوننە لە لایەکی تر و پرسی سڕینەوەی شوێنەواری بەعس وای لە عێراق کرد هاوشێوەی هەرێمی کوردستان گەشە نەکات.
سەرکردایەتیی سیاسی کورد هەرئەو کات دەیتوانی لە چوارچێوەی ریفراندۆم یان هەر داخوازییەکی تردا داوای سەربەخۆیی بکات و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش زیاتر نازی دەکێشا بەهۆی ئەو ستەمانەی لە رابردوودا لێی کرابوو و بەهۆی ئەو رۆڵەش کە لە رزگارکردنی عێراقدا گێڕای بەڵام سەرکردەکانی کورد بۆیە سیستمی فیدراڵییان هەڵبژارد تا پشکی خۆی لە داهاتی گشتیی عێراق وەربگرێت و ئەو مافانەش بەدەست بهێنێتەوە کە لە رابردوودا لێی ستێندرابوون.
کۆمەڵێک کێشەی هەڵپەسێردراو لە نێوان بەغدا و هەولێر هەبوون بەڵام هەرێمی کوردستان بە خێرایی گەشەی سەند و کۆمپانیاکانی جیهانیش بۆ وەبەرهێنان روویان لە کوردستان کرد و بازاڕەکان خێرا گەشەیان سەند و ژیانی خەڵکیش زۆر باشتر بوو.
لەگرنگترین ئەو کێشانەی کە لە نێوان هەریمی کورستان و بەغدا بە هەڵواسراوی مایەوە پرسی مادەی ١٤٠ بوو کە ئێستەشی لەگەڵدا بێت جێبەجێ نەکرا. دواتر کۆمەڵێک کێشەی تر کەڵەکە بوون . لە ساڵی ٢٠١٣ هەرێمی کوردستان لە گەشەی ئابووری. ودیموکراسی و ئاوەدانکردنەوە گەیشتە لووتکە و وەک ئەوەی چاوی عێراقییەکان بەو گەشەیە هەڵنەهاتبێت لە ساڵی ٢٠١٤ ناکۆکییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا تەقینەوە و بڕینیپشکی دارایی هەرێمی کوردستانی بەدواداهات .دواتر داعش سەری هەڵدا و دۆخەکەی هێندەی تر شپرزە کرد.
کورد لە ساڵی ٢٠١٧ ئەو بڕیارەی دا کە دەبوو زۆر زووتر دابای و بە هەنگاونانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی دەمامکی لە رووی زۆربەی سەرکردەکانی شیعە و سوننەی عێراق هەڵماڵی و خراپتر لە سەردەمی بەعس پەلاماری کوردیان دا و درێژەیان بە سیاسەتی تەعریب و جینۆساید کرد.
ئەو کات کە حەیدەر عەبادی سەرۆک وەزیرانی عێراق بوو جاریکیان بە ئاشکرا گوتی کورد دەگەڕێنینەوە بۆ دۆخی پێش ساڵی ١٩٩٠ و ئەمەش بە واتای حاشاکردن لە نەتەوەیەکدەهات کە عێراقی نوێ لە سەر شانی ئەو دامەزرابوو.
یەکێک لە گرنگترین خاڵەکانی دەستووری هەمیشەیی عێراق بریتی بوو لە چەسپاندنی دیموکراسی لە چوارچێوەی سیستەمی فیدراڵی بەڵام عێراق دوای ١٩ ساڵ تەنیا یەک هەرێمی فیدراڵی هەیە و بەرانبەر ئەم هەرێمەش حکوومەتی عێراق مافە فیدراڵییەکانی جێبەجێ نەکردووە و هێشتا سنوورێکی دیاریکراو بۆ ئەو هەرێمە دەستنیشان نەکراوە.
ئێستا عێراق دوای ١٩ ساڵ لە دۆخێکی زۆر خراپدایە و زاڵبوونی هەژموونی میلیشیاکان و هێزی دەرەکی، بێکاری، هەژاری، پەرەسەندنی مادەی هۆشبەر، تیرۆر و چەندین نەهامەتی و دیاردەی تر وایکردووە بەشێک لە خەڵکی عێراق جگە لە خەڵکی هەرێمی کوردستان خۆزگە بۆ کفندزەکە بخوازن.
باشتربوونی دۆخی عێراق لەوەدا خۆی دەبینێتەوە لە جیاتی زاڵبوونی هەژموونی میلیشیاکان و هێزی دەرەکی و گەندەڵیی و تیرۆر، دەستووری هەمیشەیی زاڵ بکرێت و بە جێبەجێکردنی برگە بە بڕگەی دەستوورەکە خۆشگوزەرانی بۆ تەواوی عێراقییەکان بەدی بهێنرێت.