مەسرور بارزانی: پێویستە هەموو ماددە دەستوورییەکان وەک خۆیان جێبەجێ بكرێن

مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا، باس لە دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان و بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی و مافە دەستوورییەکانی هەرێم و دوایین گۆڕانکاری و پێشهاتەکانی عێراق و ناوچەکە دەکات.

دەقی وتەکانی مەسرور بارزانی:

بەیانیتان باش، زۆر بەخێر بێن

ئەمڕۆ پێویست بوو ئەم كۆنفرانسە رۆژنامەوانییە لەسەر هەندێك بابەت بكەین كە كاریگەریی راستەوخۆیان لەسەر بارودۆخی هەرێمی كوردستاندا هەیە. دەمەوێ هەندێك بابەت نیشانی ئێوەی خۆشەویست و خەڵكی خۆشەویستی هەرێمی كوردستان و عێراقیش بدەم.

لەوەوە دەست پێدەكەم كە لە ١٠ی ٧ی ٢٠١٩، ئەو ڕۆژەی كە سوێندی یاساییم خوارد كە بەرگری لە هەموو مافە دەستوورییەكانی خەڵكی هەرێمی كوردستان بكەم، بە هەمان شێوە، هەموو بەرپرسانی تریش لە سەرۆكایەتیی هەرێم، لە پەرلەمان، لە ئەنجوومەنی وەزیران، وەزیرە بەڕێزەكان و ئەندامانی پەرلەمان، هەموویان ئەم سوێندە یاساییەیان خواردوە. ئێستاش دەبینین كە چەندین مافی دەستووریی خەڵكی هەرێمی كوردستان پێشێل كراون و پێشێل دەكرێن، بۆیە ئەركێكی دەستووری و یاسایی ئێمەیە ئەو ئەمانەتەی كە كەوتۆتە سەرشانی ئێمە، پێویستە بەرگری لێ بكەین و بەرگری لە مافەكانی خەڵكی خۆمان بكەین.

من دەستووری عێراق بە هەرسێ زمانی عەرەبی و كوردی و ئینگلیزیم لەلایە، زۆر بە چڕی هەموو بڕگەكانیم جارێكیتر خوێندۆتەوە، هەر لەسەر ئەمە چەندان بڕگەی جێبەجێ نەكراون یاخود پێشێل كراون.

من بۆ ئەوەی بیرتان بێنمەوە، ناچمە ناو وردەكاریی ماددەكان، بەڵام بۆ بیرهێنانەوە، ماددەی ٤٤ و ٦٥ی دەستوور باسی دامەزراندنی ئەنجوومەنی فیدراڵی دەكات، بەڵام تائێستا ئەم ئەنجوومەنە پێكنەهاتووە كە ئەمە یەكێكە لەو خاڵە گرنگە دەستوورییانەی بۆ پاراستنی مافی هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی كە وەكوو هەرێم پێك نەهاتوون.

دانەمەزراندنی ئەم ئەنجوومەنە كاریگەری لەسەر زۆربەی ئەو كێشانە هەبووە كە كەوتوونەتە نێوان پارێزگاكان و هەرێمەكان لەگەڵ حكوومەتی فیدرالی. بۆیە پێویستە، بۆ ئەوەی رێز لە دەستوور بگیرێت، ئەو ماددە دەستوورییانەی هاتوون، هەموویان وەك خۆیان جێبەجێ بكرێت، وەنەبێت ئەگەر لە بەرژەوەندیی لایەنێك بێت، ماددەیەكی دەستووری جێبەجێ بكرێت، ئەگەریش لە بەرژەوەندیی لایەنێك نەبێت، ئەوا نادیدەی بگرن.

هەروەها لە بابەتی نەوت و غاز كە لەم دواییە بریاری ئەو دادگایەی كە بە ناوی دادگای فیدرالی بڕیارێكی دەركردووە، دەمەوێ تۆزێ زیاتر لەسەر ئەمە باس بكەم. ماددەكانی ١١٠ و ١١١ و ١١٢ و ١١٥ هەریەكێك بە شێوەیەك باسی ئەم ماددانە دەكات. لە ماددە ١١٠ باسی هەموو دەسەڵاتەكان، دەسەڵاتی فیدرالین باس دەكات، هەرچی لەو ماددەیەدا نەهاتبێت، كەواتە دەسەڵاتی هەرێمەكان یاخود پارێزگاكانە. ماددەی ١١١ باسی ئەوە دەكات كە نەوت و غازی عێراق هی هەموو خەڵكی عێراقە بە هەموو پارێزگا و هەرێمەكانیشەوە، بەڵام بەهیچ شێوەیەك باسی ئەوە ناكات كە نەوت و غاز موڵكی حكوومەتی فیدرالییە، ئەمە بابەتێكی دەستوورییە. لە ماددە ١١٢ دیسان باسی ئەوە دەكات كە چۆن ئیدارەی دۆسیەی نەوت و غاز دەكرێت. لە ماددەی ١١٥ باسی ئەوە دەكرێ كە هەرچی دەسەڵاتی فیدرالی نییە، دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەكان و پارێزگاكان.

جگە لەمانە ماددەی ١٢٢ی دەستوور هەیە كە باسی قەرەبووكردنەوەی خەڵكە تاوانلێكراوەكە دەكات كە ڕژێمی پێشوو دەرهەق بە خەڵكی عێراق كردوویەتی، بێگومان خەڵكی كوردستان زیاتر لە هەموو لایەنێك زیانی بەركەوتووە، لە كیمیاباران و ئەنفال و وێرانكردن و خاپووركردنی گوند و شار و شارۆچكەكان، تاوەكوو ئێستاش ئەم ماددە دەستوورییە نەچۆتە باری جێبەجێكردن و قەرەبووی كەسوكاری ئەنفالكراوان نەكراوەتەوە، ئەو زیانانەش قەرەبوو نەكراونەتەوە كە بەهۆی جینۆسایدی خەڵكی ئێمە كەوتوونەتەوە. ئەمەش پێشێلكردنی ماددەیەكی دەستوورییە دەرهەق بە خەڵكی كوردستان.

لە ماددەیەكی دیكەدا (٩٢ی دەستوور) باسی دروستكردنی دادگای دەستووری دەكات، من تۆزێك فراوانتر باسی ئەم بابەتە دەكەم. ئەم دادگا دەستوورییەی ئێستا هەیە، لە سەردەمی یاسای حكوومەتی راگوزەر پێكهێندرا پێش نووسینەوەی دەستوور، دوای ئەوە، ئێمە دەستوورمان نووسییەوە و زۆرینەی خەڵكی عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە دەنگی بۆ دا، بەڵام هۆكارێكی سەرەكیی ئەوەی خەڵكی كوردستان پەسەندی ئەو دەستوورەی كرد، ئەو مافانەن كە لەم دەستوورەدا هاتووە، مانای ئەوە نییە ئێمە دەستوورێكمان پەسەند كردبێت، ئامادەبین پێشێلی ئەو مافانە بكرێت كە لەم دەستوورەدا هاتووە. بۆیە ئەو دادگایە لەگەڵ ڕێزم، بەڵام دوای دەنگدان لەسەر دەستوور، دەبوایە بەپێی ماددە ٩٢ی دەستووری، ئەو دادگا فیدرالییە دروست بكرێت، ئەمە نەكرا. چونكە لە ماددە ٩٢ نامەوێ بچمە ناو ناوەڕۆكەكەی، بەڵام تەنیا ماددەكە دەخوێنمەوە بۆ ئەوەی بزانن كە دروستكردنی دادگاكە پێویستە چۆن بێت، دەڵێ: (دادگای فیدرالیی باڵا دەستەیەكی دادوەریی سەربەخۆیە لە ڕووی دارایی و بەڕێوەبردنەوە. دووەم: دادگای فیدرالیی باڵا لە ژمارەیەك دادوەر و پسپۆری فیقهی ئیسلامی و یاساناس پێكدێت. دیاریكردنی ژمارە و شێوازی هەڵبژاردن و كاری دادگاكەیان بە یاسا رێك دەخرێت و بە زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران).

بەڕێزان نە ئەم یاسایە دەركراوە كە دەبوایە دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی لەسەر بدەن، نە بەپێی ئەم دەستوورەش رەفتار كراوە. ئەم دادگایە ئەو كاتە دەتوانێت بڕیار لەسەر ماددە دەستوورییەكان بدات كە خۆی بە شێوەیەكی دەستووری پێكهاتبێت. بۆیە ئێمە داوا لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەكەین، هەوڵی دروستكردنی دادگای فیدرالی بەپێی ڕێكارەكانی دەستوور بدات، بۆ ئەوەی بتوانێت بە شێوەیەكی بێلایەن بڕیار لەسەر ئەو كێشانە بدات كە لە دەستووردا هەن و لەوانەیە ببن بە كێشەی بەینی هەرێمەكان و حكوومەتی فیدرال.

لە هیچ بڕگەیەكی دەستووریدا نەهاتووە بڵێت دادگای فیدرالی كە لە كاتی یاسای حكوومەتی راگوزەر دروست كراوە، دەتوانێت بڕیار لەسەر دەستوور بدات. گریمان دەستوورەكە بەو شێوەیەش بێت، ئەم دادگایە بە شێوەیەكی دەستووریش ڕێك بخرێت، هیچ دادگایەك بۆی نییە ماددەیەكی دەستووری بنووسێتەوە، ڕێكاری گۆڕانكاری لە ماددەكانی دەستووردا، لە خودی دەستووردا دیاریكراوە بە چ شێوەیەكە. كەواتە هیچ دادگایەك شەرعیەتی ئەوەی نییە كە ماددە دەستوورییەكان بگۆڕێت. ئەم بڕیارەی ئەمجارە دادگای فیدرالی داویەتی، دژی هەموو بنچینەییەكانی ماددە دەستوورییەكان و ماددەكانی ١١٠ و ١١١ و ١١٢ و ١١٥یە، هیچ دادگایەك ناتوانێت گۆڕانكاری لەم ماددانە بكات، كەچی هاتووە بڕیارێكی پێچەوانەی دەستووری دژی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان داوە، ئەمەش گۆڕانكارییە لە دەستوور و سەندنەوەی ئەو مافەیە لە خەڵكی كوردستان كە چۆن ئیدارەی ئەو دۆسیەیە بدات