خوسرەو جاف
ئەوە حاشاهەڵنەگرە یۆنان بێشكەی فەرهەنگی ئەورووپا بووە و لە بڕێ بواری تریشدا بە هی هەموو جیهان دەژمێردرێت.
مرۆڤ هەروەك غەوڵ و گیانلەبەرێكی ئەفسانەیی لە ئەشكەوت وەدەرهات، بە قۆناغی جۆراوجۆردا تێپەڕی، لە ئەشكەوتدا پەی بردبوو بە گرنگیی ئاگر؛ کە لە ئەشكەوت هاتە دەر، بۆ بژێوی و گوزەرانی ناچار چووە ڕاو؛ وردەوردە كەوتە بیری نیشتەجێبوون، ئیتر قۆناغی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و ئامێرە سەرەتاییەكانی بەدەست هێنا. دوای ئەوەی كانی مس و ئاسنی دۆزییەوە، توانیی چەكی بەردین بگۆڕێتە سەر فلز؛ رێک دیار نییە چەندی خەیاندووە، تا ئەو قۆناغانە ببڕێت. ئیتر وردەوردە نیشتەجێبوونی لە سێ چوار خانووەوە كردووە بە دێ، دێ بوو بە شارۆچكە و بەپێی ئەو دیكۆمێنتانەی بەدەستەوەیە سەرەتای نیشتەجێبوون لە دۆڵی (میزۆپۆتامیا) بووە، یانی دۆڵی دوو ڕووباری دیجلە و فورات، بە گوێرەی ئەو بەڵگانەی بەدەستەوەیە مرۆڤە سەرەتاییەكان كاتێك لە چیا هاتوونەتە خوارەوە و نیشتەجێ بوونە، نزیكترین زنجیرەچیا لە دۆڵی دووڕووباردا چیاكانی زاگرۆز بووە. ئیتر لەملاولایشەوە هاتوون و لە دۆڵی ناوبراودا گیرساونەتەوە، لە نزێك چەمچەماڵی ئێستادا؛ ئەمە سیناریۆیەكی خەیاڵی نییە، واقیعیەتێكی مێژووییە، بەپێی سایكۆلۆژیەتی مرۆڤ خوو و خەسڵەتی فەرمانڕانین لە كەللە و فكریدا جیا بووەتەوە و لە جێگە و شوێنی تردا كۆ بوونەتەوە. ڕەنگە هۆكاری بژێوی و كەمبوونی زەویوزاریش یەكێكی تر بێت بۆ جیابوونەوەی. وەك زانراوە چەندان شار و دەستەڵات لە دۆڵی دوو ڕووباردا پێكهاتوون، یەكێك لەو شارە گەورانە دەستەڵات و هێزی زۆرتر بووە و لای وابووە دەتوانێ پەلاماری شارە نزیكەكانی كەی داوە و داگیری كردووە، بە تەئكید لە جێگە و شوێنی تریش هەروابووە، بەڵام دووڕووبار بەپێی ئەو دیكۆمێنتانەی بەدەستەوەیە بە هەوارگەی سەرەتایی بەشەریەت ناسراوە، ئیتر دەستەڵاتدارانی میزوپۆتامیا یان دۆڵی دووڕووبار بەوە ڕازی نەبوونە و كەوتوونەتە پەلاماری جێگەوشوێنی دوورونزیك، بەو شێوە لە دۆڵی دووڕوباردا دەستەڵاتە گەورەكانی سۆمەر و ئەكەد و ئاشوور و بابل پێك هاتوون؛ ئەم شێوە ژیانە لە هەوارگەكانی كەی بەشەردا دووبارە و چەندبارە بووەتەوە، نزكترین لەو دەستەڵاتانە لە میزۆپۆتامیا، کەوشەن (قەڵەمڕەو)ی میسر و دەستەڵاتی فەراعینە و دەستەڵاتی یۆنان بوونە، شەڕوشۆڕ لەنێوان دەستەڵاتی میزۆپۆتامیا و دەستەڵاتی میسری فیرعەونیدا ڕووی داوە، بەتایبەت دەستەڵاتی ئاشووری ویستوویەتی وڵاتی میسری فەراعینە داگیر كا، فیعلەن وڵاتی عیبرییەكان و ئەولاتریشی داگیر كردووە و لە ڕووباری (نیل) گوزەرا، بەڵام نەیتوانی میسر داگیر كا، لەولایشەوە ئاشوور گەیشتووەتە سەر لێواری دەریای سپی، بەڵام نەگەیشتووەتە کەوشەنی ئاسیای بچووك كە توركیای ئێستایە؛ نەیانتوانی لە تەنگەبەری دەردەنیل بپەڕنەوە.
لە یۆناندا دوو دەستەڵاتی دوو شاری گەورەی یۆنان شاری ئەسینا و ئسپارتە هەبوونە و شەڕوشۆڕ لەنێویاندا ڕووی داوە، شاری ئەسینا بە بازرگانی و ڕۆشنبیری و دنیای فەلسەفە و عیرفانەوە بەناوبانگ بووە، شاری ئسپارتە و دەوروبەرەكەی بە شەڕ و سەربازگەیەوە سەرگەرم بوون. بۆ ئەو مەبەستە هەر لە منداڵییەوە منداڵەكانیان بە وەرزش و سەختی و دژواریی دنیای سەربازیەوە ڕادەهێنان. هیچ ڕووداوێكی سەربازی لەنێوان دەستەڵاتی یۆنان و دەستەڵادارانی نێو دۆڵی دووڕووباردا ڕووی نەداوە، ئەگەرچی ژیان و شێوەی زیندەگیی یۆنانییەكان لەگەڵ گەلانی دەوروبەریاندا جیاواز بوونە هەتاوەكوو لە باری جوگرافییەوە تایبەتمەندی خۆیان هەبووە ژیانیان زۆرتر لە ناو سەدان دوورگەی گەورە و بچووك و دۆڵ و تەنگەی دەریای جۆراوجۆردا ژیاون كاری سەرەكییان دزی ناو دەریا و پەلاماری كەشتی بازرگانی كاروكاسبیان بووە. دوورگەی (كرت) یەكێك بووە لە دەوڵەمەندترین دەستەڵاتی ئەو دورگانەی لە ڕۆژهەڵاتی میدەترانیا و ئاسیای بچووك و نیوەدوورگەی یۆناندا ژیاون، بە چەپ و ڕاست و دووردەستەی دەریای سپی ناوەڕاستدا بۆ بازرگانی و ڕووتكردنەوەی كەشتییە بازرگانییەكانی كە لە تەقالادا بوونە بۆ پیشەی ڕۆژانەیان، پاشاكانیان هێندە دەوڵەمەند و دەستەڵاتدار بوون باڵوێزیان دەنارد بۆ دەربارە بەهێزەكان وەك دەستەڵاتە فیرعەوەنەكانی میسر و هونەریان بخەنە بەرچاوی ئەو وڵاتە و گەلانی كە، بە دروستی ئاگاداری ناوی پاشاكانی دوورگەی (كرت) بەدەستەوە نییە، كە سەرچاوەی هونەرەكەیان لە شاری (بامیسن)ـی یۆنانی وەردەگرت و لاسایییان لێ دەكردەوە. من وەك مێژوو باس لە شەڕەكانی ئێران لەگەڵ شار و دەستەڵاتەكانی یۆنان ناكەم كە چۆن (خەشایار شاه) لە دەردەنیل پەڕیوەتەوە و یۆنانی داگیر كردووە، یان شەڕە دەریاییەكانی نێوان ئێران و یۆنان سەردەمی دەستەڵاتی دوورگەی (كرت) بە زمانێكی سەرەتای یۆنانی دەدوان، بەڵام لە 1000 ساڵ پێش زایندا شەپۆلێك لە شەڕكەرانی ئەوروپای خۆیان گەیاندە ئەو دوورگانە و لەگەڵ دانیشتووە رەگەزەكانی دوورگەكان، لە گۆرانی مەلحەمە و شیعرەكاندا باس لەو شەڕانەی دەكرێ وەك شیعرەكانی (هومیر) و ئەفسانەكانی (ئەلیازە) و ئەو هۆزە پەلاماردەرانە جۆرێك هونەری زبر و بێزەرافەت و سەرەتایییان هەبووە.
یۆنانییەكان لە سەرەتادا لە دار، پەرستگایان دروست كردووە ژوورێكیان بۆ خواكەیان دروست كردووە و گوڵتەی داری ئەستووریان بۆ ڕاڕەوەكانی بەكار بردووە، ئەو كارە بە گەلێك سەختی ئەنجام دراوە، ئەوانە بە باپیرەكانی ئیسپارتیەكان دەناسرێن لە ساڵانی (6000 پ. ز.)دا شێوەی داریان بەلاوە ناو پەنایان بردووەتە بەردتاشین، تەنها بنمیچەكانیان لە داری پتەوی ئەستوور (دارەڕا) دەكرد، ئیتر شێوەی پەرستگاكان لە یۆناندا گۆڕاوە تا ڕادەیەك زەرافەتی تیادا دەبینرا و وەك پەرستگاكانی میسرییەكان قەبە و زلزەلام نەبوون و مرۆڤ بە دیتنی دەیسلەماند كەوا دەستكردی مرۆڤن. دیارە بیروڕای یۆنانییەكان وەك خەڵكی میسر نەبووە. شارە یۆنانییەكان گەورە نەبوون زۆرتر لە لێواری دەریاكاندا پەخش و بڵاو بوون و، پەیوەستە كێشمەكیش و هەرا، لەنێوانیاندا بەردەوام بووە، لەنێوان شار دەستەڵاتەكانی یۆناندا پەخش و بڵاو بووبوویەوە بە شاری كرت گرنگترین و گەورەترین شاری یۆنان دەژمێردرا.
ئەو شارە گەورەترین و بەربڵاوترین و گرنگترین كودەتای هونەری و فەلسەفی و ڕۆشنبیریی لە مێژووی بەشەریەتدا کردووە، بە وردی ڕەنگە ئاسان نەبێت بزانین ئەو كودەتایە لە كەیەوە دەستی پێ كردووە، بەڵام چاوساغان لایان وایە گۆڕانی پایە و گوڵتەی دار بە بەردتاشینی گوڵتەی بەردین لە پەرستگاكاندا بە سەرەتا دادەنرێت، بەڵام واپێدەچێ لە (سەدەی شەشەمی پ.ز) دەستی پێ كردبێت. یۆنانییەكان كاتێك دەستیان بە پەیكەرتاشین كردووە لەوێڕا دەستیان پێ كردووە وا میسرییەكان و ئاشوورییەكان پێی گەیشتوون، ئەوان پەیكەرتاشینی میسرییەكانیان لاسایی دەكردەوە، وردەوردە دەكەوتنە تاقیكردنەوەی خۆیان و دەكۆشان لەژێر چادری شێوەی میسری وەدەربێن. هونەرمەندانی یۆنانی ڕێچكەی تایبەتی خۆیان هەڵگرتبوو. پەیكەرسازێكی بەناوبانگی ئەو دەمەی یۆنان بە ناوی (ڤیدیاس) فەرمانی پێ درا تا پەیكەری خودایانی یۆنان دروست كا، بەداخەوە پەیكەرەكانی ئەو هونەرمەندە لەناو ڕۆیشتوون.