دیمانە: مامۆستا یاخی
نووسەر و شاعیر و چیرۆكنووس و شێوەكار، خاتوو (شادە عەلی) ناوی تەواوی (د. شادان عەلی ئەحمەد) لە شاری سلێمانی لەدایك بووە، هەر لەو شارەدا خوێندنی تەواو كردووە، ناوبراو 12 ساڵ بەرپرسی بەشی زمانی كتێبی كوردی بووە لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٤ بۆ ٢٠١٨ لە كتێبخانەی گشتی سلێمانی.
ئەندامی سكرتاریەتی باڵوێزی ئاشتی جیهانی و منداڵان و ئەندامی مافەكانی مروڤە لە نەتەوە یەكگرتووەكان.
بڕوانامەی دكتۆرا و باڵوێزی ئاشتی جیهانی و مرۆڤایەتی لە بواری شێوەكاری و مافی مرۆڤایەتیدا وەرگرتووە.
ئەندامی دەستەی گۆڤار و ڕۆژنامەی نێودەوڵەتیی (هونەر و دیزاین)ـە بە ناوی (IJRAD) كە بە ڕەسمی لە وڵاتی هیند دەردەچێت.
ساڵی ٢٠٢٢ وەك هاوكاری (هونەرمەندانی بێسنوور) لە شاری هامبۆرگی ئەڵمانیا و شاری كالیفورنیای وڵاتە یەكگرتوەكان كار دەكات.
لە چەندین پێشانگای كتێبی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا وەكو ئەندام و سەرپەرشتیار هەتا ٢٠١٨ كاری كردووە، خاوەنی دوو كتێببی چاپ كراوە بە ناوەكانی (كتێبی تۆ دڵمی یا خاكی نیشتمان) ساڵی ٢٠١٥، كتێبی (زیوا) ساڵی ٢٠٢٢؛ هەروەها بەشداری چەندین كۆڕی چیرۆك و شیعری تایبەت و هاوبەشی لە ناوخۆ و دەرەوەدا كردووە و، هەروەها بەشداری لە چەندین پێشانگای تایبەت و هاوبەشی شێوەكاری هەرێمی و دەوڵەتی و نێودەوڵەتی و جیهانیدا كردووە و خەڵاتی باشترین كەسایەتیی ساڵانەی لە وڵاتانی عەرەبی و ئەمەریكا و ئەوروپا و ئاسیا، پێ بەخشراوە، لە ساڵی ٢٠١٥ هەتا ٢٠٢٤ چەندین چاوپێكەوتنی تەلەڤیزیۆنی و ڕۆژنامە و سایتی جیهانی و نێودەوڵەتی و ناوخۆیی لەگەڵدا ساز كراوە و لەلایەن گرووپی وەرگێڕانی بێسنوور (فریق الترجمە بلا حدود) چەند شیعرێكی بۆ سەر زمانەكانی عەرەبی و ئیسپانی و پرتوگالی و ئینگلیزی و ئەمازیغی وەرگێڕدراوە. ئەندامە لە نەتەوە یەكگرتووەكان، بە هاوكاری ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و ڕێكخراوی جیهانی مافی مرۆڤ بە فەرمی ناسنامەی دیپلۆماسیی نێودەوڵەتی IDـی وەرگرتووە.
خانمی نووسەر توێژینەوەیەكی لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٤ لە بواری (گەشەپێدانی بەردەوام) پێشكەش كردووە، كە لە لایەن ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە، بڕوانامەی باڵای لەسەر وەرگرتووە.
خانمی نووسەر لە ماوەی كار و چالاكیەكانیدا وەك خۆی دەڵێت: ئەم نازناوانەی وەرگرتووە؛ لەوانە:
ـ باڵوێزی ئاشتیی نێودەوڵەتی و جیهانی، باڵوێزی كۆمەڵگای مافی مرۆڤ، باڵوێزی خانەی ژنان و منداڵان، باڵوێزی ئاشتی هونەر و نووسین و كولتوور؛
ـ خاوەنی دەیان بڕوانامە و خەڵات و ڕێزلێنانی ناوخۆیی و دەوڵەتی و نێودەوڵەتی و جیهانی؛
ـ بڕوانامەی دیپلۆم و بڕوانامەی باڵوێزی ئاشتی جیهانی لە وەزارەتی ڕۆشنبیریی میسر بە ژمارەی نێودەوڵەتی ٨٨١٤٨ ساڵی ٢٠٢٣؛
ـ بڕوانامەی هونەری نێودەوڵەتی لە رێكخراوی هونەری نێودەوڵەتی نەتەوە یەكگرتووەكان، ساڵی ٢٠٢٣؛
ـ ڕێزلێنانی ئاشتیی نێودەوڵەتی و جیهانی، لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان و ڕێكخراوەكانی مافی جیهانی مرۆڤ بۆ ساڵی ٢٠٢٣؛
ـ بڕوانامەی ڕێزلێنانی باڵا، لە زانكۆی شارستانیەتی عێراق بە هاوبەشی لەگەڵ ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان؛
ـ بڕوانامەی بۆردی نێودەوڵەتی ئەدەب ـ لە بواری شیعردا، لە ئەكادیمیای پێنووسی نێودەوڵەتی هۆڵەندا لە ڕێكەوتی ١/٨/٢٠٢٢دا؛
– بڕوانامەی ئاشتیی ڕۆشنبیری نێودەوڵەتی، بە كاریگەرترین CV لە بواری ئەدەب و فەلسەفە و ئاشتی، بۆ ساڵی ٢٠٢١؛
ـ خەڵاتی خانمەشاعیری جیهانی لە ڕێکەوتی ٢٧/٧/٢٠٢٢ 2 لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ـ تەكساس؛
ـ باڵوێزی ئاشتی جیهانی، لەخاچی سوری نێودەوڵەتی و فیدراسیۆنی نێودەوڵەتی كۆمەڵەی سوور و ئەكادیمیای كامبریج لە وڵاتی بەریتانیا؛
ـ ڕێزلێنانی ئۆسكار بۆ شیعری هایكۆ لە وڵاتی لوبنان.
(هەولێر) بە پێویستی زانی ئەو دیدارەی لەگەڵدا ساز بكات.
جگە هونەر ونووسینی شیعر، دیارە كورتیلەچیرۆکیش دەنووسن؛ جیاوازی لەنێوان هونەر و ئەو دوو ژانرانەدا چیە و لە كامیاندا زیاتر خۆت دەبینیەوە سەركەوتووی تیایدا؟
ـ بەڵێ. لە شیعر و چیرۆك و تەنانەت تابلۆكانیشمدا خۆم دەبینمەوە، جگە لە هونەر هەردووكیان بۆ من وەكو یەكن چونكە شارەزاییەكی باشم لەو دوو ژانرە ئەدەبیەدا هەیە لە هەردووكیاندا بابەتم هەیە جگە لە دەیان پێشانگای تایبەت و هاوبەشدا بەشداریم کردووە.
چیرۆك بۆ كێ دەنووسیت؟
ـ چیرۆك بۆ خۆم بۆ ئاشتی و بۆ مرۆڤ و مرۆڤایەتی و دەوروبەرەكەم دەنووسم، چیرۆك مێژوویەكی دوورودرێژی لەگەڵ بوونی مرۆڤەكاندا هەیە، لەناو مرۆڤداو هەزاران ساڵەو هەربە زیندووی ماوەتەوە، چیرۆكنووسەكان توانیویانە بەسەرهاتێك دروست بكەن ئەوەندە شیرن و پڕ ئەشق، هەروەها پڕ كارەسات و تراژیدیا ڕێك بخەن كە شایانی گوێلێگرتن بێت، ئیتر ڕووداوێكیان كردووە بە مانشێتی چیرۆك و دەستیان كردووە بەگێڕانەوەی ڕووداوەكە و هەزاران چڵوپۆپیان لێ كردووەتەوە.
پێناسەت بۆ چیرۆك و چیرۆك لای تۆ چی دەگەیەنێت؟
ـ چیرۆك گێڕانەوەی رووداوەكانە كە باس لە بەسەرهاتێكی ڕاستی یاخود خەیاڵی دەكات، یان ڕاستی و خەیاڵ پێكەوە گرێ دەدات و گێڕانەوەیەك بە مەبەستی چێژبینین و كاتبەسەربردن، چیرۆك گەیاندنی پەیامێكە بۆ خوێنەر. چیرۆك لە ڕۆمان كورتترە و درێژەپێدانێكی زۆری نییە.
ئێستای چیرۆكی كوردی چۆن دەبینی؟
ـ ئەدەبی كوردی خاوەن چیرۆكی باشە و دەوڵەمەندە، ڕۆژانە كتێبی چیرۆك بڵاو دەكرێتەوە، پەرەیەكی باشی پێ دراوە لەلایەن چیرۆكنووسانەوە بەڵام چونكە لە ئاستی فراوان و پێویست وەرنەگێڕدراوەتە سەر زمانەكانی تر، نازانین و ناتوانین بڵێین لە كوێدا ڕاوەستاوە.
وەك دەزانین زۆرینەی نووسینەكانت لەپێناو ئەركی پەروەردەیی بۆ ئاشتی و مافەكانی مرۆڤ و ڕێزگرتنە لە مرۆڤایەتی، جیا لە ژانرەكانی تر؟
ـ بەڵێ راستە. من لە دەمێكەوە هەوڵم داوە و هەتا ئێستاش لە كاری نووسیندا لە بواری هونەری شیعر و چیرۆكنووسیدا بەردەوامم و ناوم لە كتێبی ئافرەتە ناودارەكانی كورد لە نووسینی مێژوونووسی كورد نووسەر عەلی خەزنەدار لە بەشی چوارەم و پێنجەمدا هاتووە؛ ئەم كتێبەش وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی ئینگلیزی ساڵی ٢٠٢١.
لە بواری هونەری شێوەكاریشدا رۆڵتان هەبووە؟ نووسین، چیرۆك، شیعر و تابلۆ. . تا كوێ؟
ـ شیعر و تابلۆ، هەردوو بوارەكەم خۆش دەوێت، شیعر وشەی جوانی دەوێت و ماندووت دەكات، بەڵام تابلۆ دەبێت كات و هەم لایەنی مادیشت هەبێت ئینجا دەتوانی كارێكی هونەری جوان پێشكەش بكەیت، ڕەنگ لە تابلۆكانمدا زۆر بەكار دەهێنم ڕەنگەكان چڕن و پڕ ئیحساسن. بۆ ئەو مەبەستەش بەشداریم لە ژمارەیەكی زۆر لە پێشانگای تایبەت و چالاكی جیهانی و نێودەوڵەتی و نەتەوەیی و ناوخۆییدا كردووە.
ڕەنگدانەوە و كاریگەریی مەرگی ئازیزان و كۆچی گەنجان و بەكۆمەڵ بەجێهێشتنی نیشتمان لە چیرۆكەكانتدا؟
ـ كۆچی گەنجان و بەكۆمەڵ بەجێهێشتنی نیشتمان ڕەنگدانەوەی نەبووە لەچیرۆكەكانما، حەزناكەم گوێبیستی كۆچ و ڕەو جێهێشتی نیشتمان بم، كوردستان و نیشتمانەكەم دایكی دووهەمە لەهەر چیروكێكمدا وەكو ڕەمزێك لە خۆشەویستی و ئارامی سروشت ناوم هێناوە بەجوانی، مەرگی ئازیزانیش وەكو كەساییەتیەكی دیاری ناو چیرۆكم ڕەنگیداوەتەوەو هەر بەزیندوویی ڕۆڵی گێڕاوە. بەڵام لە شیعرەكانمدا ڕۆڵێكی كاریگەری ڕەنگدانەوەی باشی هەبووە.
پیرۆزیی خاكی نیشتمان و پێشمەرگە و گەورەییی شەهیدان لە كوێی چیرۆكەكانی تۆدان؟
ــ دەتوانم بڵێم هەتا ناوكرۆكی چیرۆكەكانم هەن، من نووسەرێكم حەز بە سروشت و نیشتمانپەروەری دەكەم، جگە لە نووسین هەر بۆ خودی خۆشم هەمیشە لە ناو سروشتم، چێژی هەیە بۆ نووسینەكانم، بەڵام پێشمەرگە و گەورەییی شەهیدان پانتاییەكی فراوانی ناو شیعرەكانمی داگیر كردووە، تایبەت لەنێوانی ساڵانی ٢٠٢٤-٢٠١٨.
ڕات چییە لەگەڵ ئەو زۆروبۆریەی كتێبی چاپكراو؟
ـ دەكرێ ڕەخنەگرێكی ئەدەبی ئەو وەڵامە بداتەوە، دوور لە ڕەخنەی خزمخزمێنە. گرنگ هەوڵدانە، نامەوێت بڵێم زۆروبۆر، چونكە هەندێك جار خوێنەرم بینیوە بە دوای كتێبكدا وێڵ بووە هەتا دەستی بكەوێت، لەوانەیە خوێنەرێكی تر ئەو چێژە لە كتێب نەبینێت.
هیچ ڕەخنەگرێك لە مەیدانەكەدا دەبینیت؟
ـ ژمارەیەكی یەكجار كەمی رەخنەگران دەبینم، بەڵام بەداخەوە ئێمە هێشتا لە مانای رەوتێك بە ناوی رەخنەی چیرۆكی كوردی نین.
تا ئێستا هیچ داهێنانێك لە چیرۆك و ڕۆمانی كوردیدا دەبینن؟
ـ ئەو چیرۆكنووسانەی لە كۆتایی شەستەكان و سەرەتای حەفتاكاندا بەشێوازێكی نوێ هاتونەتە نێو دنیای ئەدەب و چیرۆكی كوردییە‌وە، شێوازی نووسینەكانیان چیرۆكنووسان بە پێوەرە باوەكان دەقیان دەنووسی، بەڵام ئێستا قۆناغ بە قۆناغە، بۆ نموونە چیرۆكنووسان بە قۆناغە جیاوازەكانی نووسیندا تێپەڕ دەبن بە وردی باسی گێڕانەوەكان بە درێژی دەكەن.
مەرجەكانی نووسینی چیرۆكی باش لای ئێوە؟
ـ ئەوانەی چیرۆك دەنووسن لە ئاستێكی بەرزی نووسیندا بن و شارەزاییەکی تەواویان هەبێت لە زمان و هەڵبژاردنی یەكێك لە كارەكتەرەكان وەكو چیرۆكبێژ هەنگاوێكی گرنگە لە دەستكردن بە نووسینی چیرۆك. هاوكات چیرۆك چێژوەرگرتنە لە هەموو شتێك و لە هەموو كاتێكدا. هەربۆیە پێش دەستكردن بە نووسینی چیرۆكێك، دەبێت بیرۆكەیەكت هەبێت و پلانت دانابێت كە لەسەر چی دەنووسیت و بیرۆكەی سەرەكی چیرۆكەكە چی دەبێت بۆ ئەمەش دەبێت كەسێكی بە سەرنج و ورد بیت و، چێژ لە دەوربەرت و كارەكانی ڕۆژانەت وەربگریت و گوێگرێكی باش بیت.
ڕۆڵی زمان لە هونەری چیرۆكنووسیدا؟
ـ ڕۆڵی زمان لە هونەری چیرۆكنووسیدا، چ بە شێوەی لەگەڵ خۆدوان، یا چ بە ئاخافتنی كەسایەتییەكانی ناو گێڕانەوەی چیرۆك بێت، توانای پێدانی ماكی تایبەتی هەیە، كە دەتوانێ بەشێك بێ لە شێواز و تەكنیك بەپێی لێكدانەوەی نووسەر لە بەشی خۆیدا. لەو لایشەوە هەموو گێڕانەوەیەك چۆن بەشێكی سەرەكی هەیە، بەشی لاوەكیشی هەیە كە مانای بەشێك لە بەشەكانی تر ڕوون دەكاتەوە. واتە چیرۆكنووس دەبێت لە زمان شارەزاییەكی تۆكمەی هەبێت.
قەڵەمی ژن و پیاو لای تۆ چی دەگەیەنێت؟
ـ ئەو ڕۆڵە دەگەیەنێت كە مرۆڤ دەیبینێت، پەیام هەر پەیامە چ لە لای ژنەوە بێت یان لە لای پیاوەوە بێت، دەتوانن بە قەڵەم هەق بنووسن بە پێچەوانەشەوە دەتوانن ناهەق و چەواشەكاری بنووسن.
پڕۆژەی داهاتووتان؟
ــ پڕۆژەكان زۆرن بەڵام پێویستییان بە لایەنی مادی هەیە ئێستاکە؛ دەتوانم بڵێم بەرهەمم هەیە بۆ چاپكردن، بەڵام تێچووی دەوێت و سپۆنسەرم پێویستە.