دەوڵەتی قووڵ و حکوومەتی عێراق

د. سامان شاڵی
“دەوڵەتی قووڵ” ئاماژە بە تۆڕێکی هێزی شاراوە دەکات لە ناو حکوومەتدا، کە زۆرجار بیرۆکراتەکانی هەڵنەبژێردراو، دەزگا هەواڵگرییەکان، سەرکردەکانی سەربازی، یان کەسایەتییە کاریگەرەکانی دیکە لەخۆدەگرێت کە سەربەخۆ لە سەرکردە هەڵبژێردراوەکان کار دەکەن. لە عێراقدا، دەوڵەتی قووڵ کاریگەری بەرچاوی لەسەر حوکمڕانی و دیموکراسی و سەقامگیریی نەتەوەیی هەبووە. ئەم وتارە بەدواداچوون بۆ کاریگەرییەکانی دەوڵەتی قووڵ لەسەر حکوومەتی عێراق دەکات و ڕەگەکانی، میکانیزمەکانی کۆنتڕۆڵ و دەرئەنجامەکانی بۆ گەشەی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی شی دەکاتەوە.
باکگراوندی مێژوویی دەوڵەتی قووڵ لە عێراق
مێژووی سیاسیی عێراق بە حوکمڕانی تاکڕەوانە و دەستێوەردانە دەرەکییەکان و ململانێ ناوخۆییەکان لە قاڵب دراوە، کە هەموو ئەمانە بوونەتە هۆی سەرهەڵدانی دەوڵەتێکی قووڵ. لە سەردەمی ڕژێمی پێشوودا، حکوومەت بە توندی لە ژێر دەسەڵاتی دەزگای هەواڵگری و سەربازیدا بوو. دوای لەشکرکێشییەکەی ئەمریکا بە سەرۆکایەتی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣، هەڵوەشاندنەوەی دامەزراوە سەربازییەکان بۆشایی دەسەڵاتی دروستکرد، ئەمەش ڕێگەی بە کوتلە جیاوازەکان دا، لەوانەش میلیشیا تائیفییەکان، زلهێزە بیانییەکان و تۆڕە بیرۆکراتییە چەسپاوەکان، پێکهاتەیەکی نوێی قووڵی دەوڵەت پێکبهێنن.
میکانیزمەکانی کۆنتڕۆڵکردن لەلایەن دەوڵەتی قووڵەوە
دەوڵەتی قووڵ لە عێراق بە میکانیزمی جۆراوجۆر کار دەکات لەوانە:
١- دەزگا هەواڵگری و ئاسایشەکان: دەزگا هەواڵگرییەکانی عێراق کە زۆرجار پەیوەندی بە لایەنە سیاسیەکان یان بەرژەوەندییە دەرەکییەکانەوە هەیە، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە داڕشتنی سیاسەت و سەرکوتکردنی ناڕەزایی و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی نوخبە.
٢- تۆڕە مەزهەبی و نەژادیەکان: پارتە سیاسیەکان، بەتایبەتی ئەوانەی پەیوەندییان بە گروپە ئایینی و نەژادییەکانەوە هەیە، سیستەمی چاودێری بەکاردەهێنن بۆ کۆنترۆڵکردنی دامەزراوەکانی دەوڵەت و بەمەش حوکمڕانی دیموکراتی سنووردار دەکەن.
٣- کاریگەری دەرەکی: ئەکتەرە دەرەکییەکان لەوانە ئێران و تورکیا و زلهێزەکانی تری ناوچەکە لە ڕێگەی یارمەتی دارایی و پشتیوانی سەربازی و فشاری دیپلۆماسی کاریگەری لەسەر سیاسەتی عێراق هەیە و پێکهاتەی دەوڵەتی قووڵ بەهێز دەکەن.
٤- گەندەڵی و کۆنتڕۆڵی ئابووری: گەندەڵی ئامرازێکی گرنگی دەوڵەتی قووڵە کە نوخبەکان دەستکاری گرێبەستەکانی دەوڵەت و داهاتی نەوت و پۆستەکانی حکوومەت دەکەن بۆ بەرژەوەندی شەخسی و حزبی.
٥- میدیا و پڕوپاگەندە: هەندێک دەزگای ڕاگەیاندن کە لەلایەن ئەکتەرەکانی دەوڵەتی قووڵەوە کۆنتڕۆڵ دەکرێن، کاریگەری لەسەر تێڕوانینی گشتی و گێڕانەوەی سیاسی هەیە، زۆرجار دەنگە ناڕازیەکان و ڕۆژنامەگەری سەربەخۆ سەرکوت دەکەن.
٦- پەیوەندییە ئابوورییەکان و کۆمپانیاکان: کۆمپانیا گەورەکان، بانکەکان و دامەزراوە داراییەکان دەگرێتەوە کە کاریگەری لەسەر سیاسەتەکانی دامەزراوە داراییەکان هەیە. دەتوانێت دەستکاری بازاڕ بکات، پارە و لۆبی بۆ بەردەوامی خۆی کۆنتڕۆڵ دەکات.
٧- پلانی ستراتیژی درێژخایەن: دەوڵەتی قووڵ لە دەرەوەی بازنەی هەڵبژاردن کار دەکات بۆ پاراستنی کاریگەری درێژخایەن. هەروەها خەریکی ئۆپەراسیۆنی نهێنی و بودجەی ڕەش و ڕێکەوتنی نهێنی دەبێت.
کاریگەری لەسەر حوکمڕانی و دیموکراسی
دەوڵەتی قووڵ لە عێراق کاریگەری گەورەی لەسەر حوکمڕانی وڵات و دامەزراوە دیموکراسیەکانی هەبووە:
١- لاوازبوونی دامەزراوە دیموکراسیەکان: سەرەڕای پرۆسەی دیموکراسی فەرمی، دەوڵەتی قووڵ دەستکاری هەڵبژاردن و بڕیاری دادوەری و کرداری یاسادانان دەکات و دڵنیایی دەدات کە دەسەڵاتی ڕاستەقینە لە دەستی نوخبەی هەڵنەبژێردراودا دەمێنێتەوە
٢- ناسەقامگیری سیاسی و توندوتیژی: بوونی گروپە میلیشیاکان و هێزە ئەمنییەکانی سەر بە دەوڵەتی قووڵ دەبێتە هۆی توندوتیژی سیاسی و کوشتن و ناسەقامگیری و لاوازکردنی هەوڵەکان بۆ یەکڕیزی نیشتمانی.
٣- گەندەڵی بەرفراوان: بەهۆی کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە ئابووریەکان، گەندەڵی بڵاوبووەتەوە و پارەی گشتی لە خزمەتگوزارییە بنچینەییەکان و پڕۆژەکانی گەشەپێدان دەکوازیتەوە.
٤- دابەزینی متمانەی خەڵک: عێراقییەکان متمانەیان بە حکوومەتەکەیان لەدەستداوە بەهۆی نەتوانینی دابینکردنی ئاسایش و خزمەتگوزاری پێویست و دەرفەتی ئابووری و زۆرجار لۆمەی تۆڕە نوخبەکان دەکەن.
٥- وابەستەبوونی دەرەکی: هاوپەیمانی دەوڵەتی قووڵ لەگەڵ هێزە بیانییەکان سەروەری عێراق کەم دەکاتەوە. ئەکتەرە دەرەکییەکان زۆرجار کاریگەری لەسەر بڕیارە سەرەکییەکان دەکەن نەک بەرژەوەندییە نەتەوەییەکان.
دەرئەنجامەکان بۆ گەشەی ئابووری و کۆمەڵایەتی
کاریگەری دەوڵەتی قووڵ لە سیاسەتەوە درێژ دەبێتەوە بۆ ناو پەیکەری ئابووری و کۆمەڵایەتی عێراق:
١- خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری: کۆنتڕۆڵی ئەکتەرە قووڵەکانی دەوڵەت بەسەر سەرچاوەکانی دەوڵەتدا دەبێتە هۆی تەرخانکردنی پارەی هەڵە و ڕێگری لە هەمەچەشنکردنی ئابووری و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری.
٢- بەربڵاوی هەژاری و بێکاری: بەهۆی گەندەڵی و وەستانی ئابووری، زۆرێک لە عێراقییەکان بەدەست هەژاری و نەبوونی هەلی کار دەناڵێنن و ئەمەش ناڕەزایی و نائارامی زیاتر دەکات.
٣- بەربەست لەبەردەم ئاشتەوایی نیشتمانی: دابەشبوونی تائیفی و نەتەوەیی، کە زۆرجار لەلایەن ئەکتەرە قووڵەکانی دەوڵەتەوە بەکاردەهێنرێت، ڕێگری لە هەوڵەکانی ئاشتەوایی ڕاستەقینە دەکات و گرژی و ململانێی کۆمەڵایەتی درێژە پێدەدات.
چارەسەرە ئەگەرییەکان و ڕێگای بەرەوپێشچوون
چارەسەرکردنی کاریگەریی قووڵی دەوڵەت لە عێراق پێویستی بە چاکسازی سیاسی و دامەزراوەیی بەرچاو هەیە:
١- بەهێزکردنی دامەزراوە دیموکراتییەکان: دادوەری سەربەخۆ، شەفافیەتی هەڵبژاردن و میکانیزمی لێپرسینەوە دەبێت بەهێز بکرێن بۆ سنووردارکردنی دەستێوەردانی قووڵ لە دەوڵەت.
٢- بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی: جێبەجێکردنی یاسای توندتری دژە گەندەڵی و باشترکردنی شەفافیەت لە مامەڵەکانی حکوومەت و بەهێزکردنی ڕێکخراوە چاودێرەکان دەتوانێت دەستکاریکردنی نوخبەیی کەم بکاتەوە.
٣- کەمکردنەوەی پشتبەستن بە دەرەکی: پێویستە عێراق کار بۆ سیاسەتێکی دەرەکی هاوسەنگ بکات کە بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان لە سەرووی کاریگەرییە دەرەکییەکانەوە بێت.
٤- بەهێزکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی: هاندانی چالاکی و میدیای سەربەخۆ و بزووتنەوەکانی جەماوەریەکان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە لێپرسینەوە لە حکومەت و پاڵنان بۆ چاکسازی.
٥- چاکسازی لە کەرتی ئاسایشدا: داماڵینی سیاسەت، تێکەڵکردنی میلیشیاکان لە هێزێکی نیشتمانی یەکگرتوو، و دەستەبەرکردنی کۆنتڕۆڵی مەدەنی بەسەر دەزگا ئەمنییەکاندا، دەتوانێ دەسەڵاتی دەوڵەتی قووڵ کەم بکاتەوە.
٦- بەهێزکردنی دەسەڵاتی چوارەم: میدیا دەتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ ببینێت لە ئاشکراکردنی گەندەڵی و ئەوانەی لە پشتەوەن. هەروەها دەبێت جیاوازی بکەین لە نێوان میدیای ئازاد و ئەوانەی کار بۆ دەوڵەتی قووڵ دەکەن. پێویسته سیسته می میدیای ئازاد به شێوه یه کی یاسایی بپارێزرێت.
دەرئەنجام
“دەوڵەتی قووڵ” زۆرجار پەیوەندی بە تیۆری پیلانگێڕییەوە هەیە. دەوڵەتی قووڵ دیمەنی سیاسیی عێراقی بە قووڵی داڕشتووە و بەردەوام دیموکراسی و سەقامگیری ئابووری و پێکەوەژیانی کۆمەڵایەتی لاواز کردووە. لە کاتێکدا هەوڵەکان بۆ نەهێشتنی کاریگەری ئەو وڵاتە ڕووبەڕووی ئاستەنگی گەورە دەبنەوە، بەڵام چاکسازیەکان بە ئامانجی بەهێزکردنی حوکمڕانی، کەمکردنەوەی گەندەڵی و بەهێزکردنی هاووڵاتیان ڕێگەیەک دەڕەخسێنێت بەرەو عێراقێکی سەقامگیرتر و خاوەن سەروەری. بەدەستهێنانی ئەم ئامانجانە پێویستی بە کاری بەکۆمەڵ هەیە لەلایەن سەرکردە سیاسیەکان، کۆمەڵگەی مەدەنی و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ دەستەبەرکردنی حکوومەتێکی شەفافتر و بەرپرسیار بۆ گەلی عێراق.