كلیلدان ئینسكلۆپیدیای ئەدەب و هونەر

سەدیق سەعید ڕواندزی

فەرهەنگی ( كلیلدان) كە سەدان، چەمكی هزریی و مەعریفمان پێ دەناسێنێت، كە لە نێوەندی ڕۆشنبیریی كوردیدا، لە میانەی نووسین و توێژینەوە و كتێبدا، باس دەكران و دەخرانە ڕوو بێ گونجاندنیان لەگەڵ كولتوور و پاشخانی ڕۆشنبیری بە ئێمە دەناسێران. ئەم فەرهەنگە دەروازەیەكی تازە لە بەردەم خوێنەر، بە مەبەستی ناسینی ناوەڕۆكی ڕاستەقینەی ئەو چەمكانە دەكاتەوە، ئەم فەرهەنگە كە لە ڕاستیدا ئینسكلۆپیدیایەكە بۆ خۆی، بە زمانێكی سادە و ڕەوان، بە تێگەیشتنێكی كوردانە، سەدان زاراوەمان پێ دەناسێنێت. ئەم فەرهەنگە، بە شێوەیەكی بنكۆڵكاریی، ڕیشەی زاروەكان دەباتەوە سەر سەرچاوەی ڕاستەقینەی خۆیان و لە ڕووی مێژوویی و بابەتییەوە دەیانناسێنێت و شڕۆڤەیان دەكات. هەردوو دانەری فەرهەنگەكە، بە چڕۆ و بە پوختی، سەرەتا لە ڕووی مێژووییەوە چەمكەكان دەناسێنن، دواتر میتۆد و پەیڕەوكردنیان، پاشانیش ئاماژە و مەبەستی پراكتێزەكردنیان دەناسێنن. ئەم ناساندنە، هەرتەنها هێنان و ناسینی وەرگێڕانی زاراوەكان نییە، بەڵكو لە بنەڕەتدا كورداندنی زاراوەكانە، بە جۆرێك كە خوێنەر دەیخوێنێتەوە، وا هەست دەكات خودی ئەو زاراوانە لە فەرهەنگ و زمانی كوردییەوە دروست بوونە، نەك وەرگێڕدرابن. ئەم ئینسكلۆپیدیایە، دەروازەیەكی ڕۆشنبیریی و ئەدەبی و هزری گەورە، بە ڕووی خوێنەران و نووسەران دەكاتەوە، كە تیایدا بە زمانی نەتەوەیی خۆیان، سەدان چەمك بناسن، كە پێشتر یان زانیارییەكی ئەوتۆیان لەبارەوە نەبووە، یاخود زۆرینەیان بە هەڵە ناسێندراون. ئەم ئینسكلۆپیدیایە، لە سەرچاوەی ڕاستەقینە و مێژوویی خودی چەمكەكانەوە ئامادەكراوە، لە ڕووی مێژوویی و بابەتییەوە. كە ئەم فەرهەنگە دەخوێنینەوە، بەر مانایەكی دیكەی گەلێك لەو چەمكانە دەكەوین، كەپێشتر ناسیومانە، بۆ نموونە: چەمكی ( ئیلتزام) یەكێكە لەو وشە سیاسی و حزبییانەی بەردەوام لە نێو زمان و فەرهەنگی سیاسی و جەماوەری ئێمەدا هەیە و بەركارە و ڕۆژانە بە كاردێت. ئێمە ئیلتیزام، تەنێ وەك پەیوەستبوونێكی حزبی و ئایدۆلۆژی دەبینین، كە چی لە كلیلداندا، ئیلتیزام وەك چەمكێكی فەلسەفییانە، بەر لە سیاسییانە ناسێنراوە. لەم فەرهەنگەدا، چەمك هەیە لە ڕووی نووسین وەك یەكە، كەچی بە دوو مانا وشڕۆڤەی جیا هاتووە وەك وشەی (پراگماتیزم). یاخود بە جۆرێك زاراوەكان لە یەكتری جیاكراونەتەوە و ناسێنراون، كە پێشتر ئێمە بەو ڕوانگەیە نەمان ناسیون و نەمان خوێندوونەتەوە. من تا ئێستا چەند كتێب و وتارم لەبارەی چەمی ( پلوت) خوێندۆتەوە، ئەم چەمكە، وەك گرێچن، بیرۆكە، گەڵاڵەنامەیەك لە دەسپێكی چیڕۆك و ڕۆماندا ناسێنراوە، كەچی لەم ئینسكلۆپیدیایەدا، پلوت بە واتای جووڵەی ئەو ڕووداوانەی بە دوای یەكتری دادێن، دێت. زاراوەكانی پەخشانە شیعر، شیعری پەخشانی، پەخشانی شیعری، لە یەكتری جیاكراونەتەوە، ئەدەبی خەیاڵی زانستی، زانستی ئەدەبی خەیاڵ، سەدان چەمكی دیكە، كە بە شێوەیەكی جوان ناسێنراون و شڕۆڤەكراون، وەك ئەوەی بە كوردی نووسرابن وان. ئێمە تەنها زاراوەی خوێنەرمان بیستووە و پێمان وایە هەركەسێك بخوێنێتەوە خوێنەرە، كەچی چەندین جۆری خوێنەر لەو فەرهەنگەدا دیاریكراون. ئەم فەرهەنگە، بایەخێكی مەعریفی و ئەدەبی گەورەی هەیە و لە سۆنگەی ڕوونكردنەوەی سەدان چەمك وزاراوەی فەلسەفی و ئەدەبی وسیاسی،دەروازەیەكی گەورەی بەسەر كتێبخانەی كوردی و هزری خوێنەری كورد كردەوە.
لێرەدا، وەك خوێنەرێك دوو سەرنجی كورت لە بارەی فەرهەنگەكەوە دەخەمە ڕوو، ئەوانیش :-
یەكەم: ئەم فەرهەنگە، بە ناوی كلیلدانە، لە سەر كێشی شەكردان، خوێدان، واتا ئەو سەبەتەیەی كە كلیلی تێدا هەڵدەگیرێت، بەڵام كللیدان، بە مانای كرداری قفڵدانیش دێت، بۆیە ئەگەر ناوی فەرهەنگەكە (كلیلەكان) بووایە، بە بڕوای من جوانتر بوو، بەو مانایەی ئەو چەمكانە هەر یەكەیان كلیلێكە بۆ ناساندنی بابەتێك، وەك كردنەوەی دەرگایەك وایە، كە هەر دەرگایە و بە گلیلی خۆی دەكرێتەوە.
دووەم: ئەوەی بۆ من جۆرێك لە ناڕوونی تێدابوو، بە كوردیكردنی هەندێك زاراوە بوو كە دەكرا هاوواتای كوردیان بۆ دابنرایە، بۆ نموونە: مەرجەع لە زمانی كوردی، بە مانای نێوەندایەتی دێت، واتە سەنترالیزم، كە چی لەم فەرهەنگە، بە سەرچاوە وەرگێڕدراوە، كە سەرچاوە بە مانای (مەسدەڕی) عەرەبی دێت. وشەی (بەتیئی) عەرەبی، بە مانای هێواشی كوردی هاتووە، بە هەمان شێوە وشەی (تدریجی) عەرەبیش بە هێواش هاتووە، لە كاتێكدا (هەنگاو) ی بۆ ئەم وشەیە، یان خۆكاری گونجاوترە. وشەی (هارمۆنی) كە ئینگلیزیە، كوردیەكەشی هەر هارمۆنی نووسراوە، بەڵام ( ئاوێتەیی) كوردییەكەیەتی. وشەی ( ئۆرگانیك) كوردییەكەشی هەر ئۆرگانیك نووسراوە، بەڵام ( بە ناویەكداچوو) كوردییەكەیەتی. وشەی ( ناتورالیزم) بە هەمان شێوە نووسراوە، بەڵام كوردییەكەی (سرووشتگەراییە). بۆ وشەی ( ئیشكالیەتی) عەرەبی، گرفت نووسراوە، بەڵام بۆ ئەم وشەیە لە زمانی كوردیدا (گیر و گاز) بە كاردێت. وشەی (كلێشە) وەكو خۆی نووسراوەتەوە، بەڵام دەكری بۆ هاوواتای ئەم وشەیە، (پەروەندە -بۆتە) بنووسرێت. وشەی ( وێسترن) كە بە مانای ئەوانە دێت كە بە دوای زێڕدا دەگەڕێن، دەكرا لە بەرانبەر ئەم وشەیە ( زێڕ دۆز) بەكار بێت.

پەراوێز: ناوی كتێب : كلیلدان، نووسینی : عەبدوڵا تاهیر بەرزنجی و عەلی تاهیر بەرزنجی، بڵاوكراوەی دەزگای سەردەم، ساڵی چاپ – 2024.