پەرەپێدانی پیشەسازیی کشتوکاڵی لە هەرێمی کوردستان

د. سامان شاڵی

گەشەسەندنی پیشەسازیی کشتوکاڵ درێژدەبێتەوە بۆ هەزاران ساڵ لەمەوبەر. بەپێی شوێنی جوگرافی و پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و پراکتیزە کولتوورییەکان و هۆکارە ژینگەییەکان زۆر جیاوازە. گواستنەوە لە ڕاوکردن و کۆکردنەوە بۆ کشتوکاڵ، بڕگەیەکی بەرچاوی مێژووی مرۆڤایەتی بەخۆیەوە بینی. ئەم گۆڕانکارییە بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە ناوچەکانی جیهان لە نێوان ساڵانی دە هەزار بۆ چوار هەزار پێش زایین ڕوویدا، ئەمەش بەندە بە هۆکارەکانی وەک بەردەستبوونی جۆری ڕووەک و ئاژەڵی گونجاو بۆ ماڵیکردن.
کشتوکاڵکارانی سەرەتایی دەستیان کرد بە بەخێوکردنی ڕووەک و ئاژەڵە کێوییەکان بە شێوەیەکی هەڵبژێردراو بۆ بەرزکردنەوەی تایبەتمەندییە خوازراوەکان، وەک تۆوی گەورەتر، زیادبوونی بەرهەم، یان گوێڕایەڵی. ئەم پرۆسەیە بووە هۆی بەخێوکردنی بەرهەمەکانی وەک گەنم و جۆ و برنج و گەنمەشامی و ئاژەڵەکانی وەک ئاژەڵ و مەڕ و بزن و بەراز.
یەکەم نیشانەی کشتوکاڵ لە شوێنی چەرمۆ لە هەرێمی کوردستان بەدیکرا کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ حەوت هەزار و 500 ساڵ پێش زایین. ئەمڕۆ ئەم کەرتە ڕۆڵێکی جەوهەری لە ژیان و ئابووری ناوچە گوندنشینەکان و ناوچەکاندا دەگێڕێت.
لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا، پێشکەوتنەکانی بەخێوکردنی ڕووەک و کیمیایی کشتوکاڵی و تەکنەلۆژیای ئاودێری بووە هۆی شۆڕشی سەوز کە بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش بەرهەمی کشتوکاڵی زیاد کرد و یارمەتی کەمکردنەوەی برسێتی دا لە زۆر شوێنی جیهان. جۆرەکانی بەرهەمی بەرهەمدار، وەک گەنم و برنج و پێو و قڕکەری دەستکرد بە شێوەیەکی بەرفراوان وەرگیران.
پەرەپێدانی پیشەسازیی کشتوکاڵی لە هەرێمی کوردستانی عێراق پێویستی بە ڕێبازێکی هەمەلایەنە هەیە کە چارەسەری ئەو ئاستەنگە جۆراوجۆرانە بکات کە ڕووبەڕووی جووتیاران و کشتوکاڵ دەبنەوە بۆ ئەوەی سوود لە سەرچاوە و تواناکانی هەرێمەکە وەربگرن.

لە خوارەوە چەند ستراتیژێک دەخەینەڕوو کە حکوومەت دەتوانێت لەبەرچاوی بگرێت بۆ پاراستن و بوژاندنەوەی کشتوکاڵ لە ناوچەکەدا:
١- وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووریدا: باشترکردنی ژێرخانی وەک ڕێگاوبان، سیستەمی ئاودێری، دامەزراوەی عەمبارکردن، و دەستڕاگەیشتن بە بازاڕ زۆر گرنگە بۆ پاڵپشتیکردنی گەشەپێدانی کشتوکاڵی. ئەم پێشکەوتنە بریتییە لە نوێکردنەوەی ڕێگاکانی گوندەکان بۆ ئاسانکاری گواستنەوەی کاڵاکان، مۆدێرنکردنی سیستەمی ئاودێری بۆ زیادکردنی کارایی ئاو، و دامەزراندنی دامەزراوەی هەڵگرتنی سارد بۆ کەمکردنەوەی زیانەکانی دوای دروێنەکردن.
٢- پێشخستنی شێوازە کشتوکاڵییە مۆدێرنەکان: هاندانی وەرگرتنی تەکنیک و تەکنەلۆژیای کشتوکاڵی مۆدێرن دەتوانێت بەرهەمهێنان و کارایی لە کشتوکاڵدا بەرز بکاتەوە. ئەم پەرەپێدانە لەوانەیە بریتی بێت لە پێشکەشکردنی ڕاهێنان، خزمەتگوزاری درێژکردنەوە و دەستڕاگەیشتن بە ماددە سەرەکییەکانی وەک تۆوی کوالیتی بەرز، دژە مێروو لەخۆ بگرێت. نمایشی باشترین پراکتیزەکان و پڕۆژەی تاقیکاری دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پیشاندانی سوودەکانی شێوازە مۆدێرنەکان بۆ جووتیاران.
٣- هەمەچەشنکردنی بەرهەم و ئاژەڵ: پێشخستنی هەمەچەشنکردنی بەرهەم و پەرەپێدانی بەرهەمی بەها بەرز دەتوانێت خۆڕاگری بەرامبەر گۆڕانی کەشوهەوا و هەڵاوسانی بازاڕ بەرز بکاتەوە. سەرەڕای ئەوەش، پشتگیریکردن لە گەشەی بەرهەمهێنانی ئاژەڵ لە ڕێگەی باشترکردنی بەخێوکردن، چاودێری تەندروستی ئاژەڵان و بەڕێوەبردنی خۆراک دەتوانێت بەشداربێت لە ئاسایشی خۆراک و گەشەی ئابووری.
٤- پاڵپشتی بۆ جووتیارانی بچوک: جووتیارانی بچوک بەشێکی بەرچاو لە کەرتی کشتوکاڵ لە زۆرێک لە ناوچەکان بە کوردستانیشەوە پێکدەهێنن. دابینکردنی دەستڕاگەیشتن بە قەرز، بیمە و پشتگیری بازاڕکردنیان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ باشترکردنی بژێوی ژیان و بەرهەمهێنانیان. هەروەها دەستپێشخەرییەکانی هاوکاری جوتیاران و ڕێکخراوەکانی بەرهەمهێنەران دەتوانن کارئاسانی بۆ کردەوەی بەکۆمەڵ و دەسەڵاتی موزایەدە بکەن. هەروەها پێویستە حکوومەت هاوردەکردنی بەرهەمە کشتوکاڵی و ئاژەڵییەکان لە وەرزەکانیاندا قەدەغە بکات بۆ ئەوەی ڕێگە بە فرۆشتنی بەرهەمی ناوخۆیی بدات، ئەمەش یارمەتی جووتیاران دەدات لە داهاتوودا بەرهەمەکانیان زیاد بکات.
٥- بەڕێوەبردنی بەردەوامی زەوی: شێوازەکانی بەڕێوەبردنی بەردەوامی زەوی، وەک کشتوکاڵی پاراستن، دارستانی کشتوکاڵی، و ڕێوشوێنی پاراستنی خاک، دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی وەرینی خاک و تێکچوون و بیابانبوون. ئەم کارانە بەشدارن لە تەندروستی درێژخایەن و بەرهەمهێنانی خاک لە هەمان کاتدا سامانە سروشتییەکان بۆ نەوەکانی داهاتوو دەپارێزن.
٦- گەشەپێدانی بازاڕ و یەکخستنی زنجیرە بەها: بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی بازاڕ و زنجیرە بەهاکان زۆر گرنگە بۆ بەستنەوەی جووتیاران بە بازاڕەکانەوە و باشترکردنی دەستڕاگەیشتنیان بە شتومەکی سەرەکی و زانیاری و قەرز. ئەم زانیاریانە لەوانەیە بریتی بن لە دامەزراندنی ژێرخانی بازاڕ، پێشخستنی پیشەسازییەکانی پرۆسێسی کشتوکاڵی و پەرەپێدانی هاوبەشی لە نێوان جووتیاران، بازرگانان، پرۆسێسەران و فرۆشیارانی تاکەکەسی.
٧- چاکسازییەکانی سیاسەت و ڕێکخستن: ژینگەیەکی سیاسەتی کاراکردن پشتگیری لە گەشەپێدانی کشتوکاڵی دەکات. ئەم گەشەسەندنە ئەو سیاسەتانە لەخۆدەگرێت کە وەبەرهێنان، ئاسایشی خاوەندارێتی زەوی، توێژینەوە و داهێنانی کشتوکاڵی و ئازادکردنی بازاڕ بەرەوپێش دەبەن. هەروەها چاکسازییە ڕێکخراوەییەکان بۆ ڕێکخستنی ڕێکارەکان، کەمکردنەوەی بیرۆکراسی، و دڵنیابوون لە سەلامەتی خۆراک و ستانداردەکانی کوالیتی دەتوانێت گەشەکردن لە کەرتەکەدا ئاسان بکات.
٨- خۆڕاگری و گونجانی کەشوهەوا: بە لەبەرچاوگرتنی لاوازیی کشتوکاڵ لە بەرامبەر گۆڕانی کەشوهەوا، تێکەڵکردنی خۆڕاگری کەشوهەوا و ستراتیژییەکانی گونجاندن لە پلاندانان و گەشەپێدانی کشتوکاڵیدا زۆر گرنگە. ئەم پلانە ڕەنگە بریتی بێت لە پێشخستنی بەرهەمە بەرگریکارەکانی وشکەساڵی، تەکنەلۆژیای پاشەکەوتکردنی ئاو، و شێوازە کشتوکاڵییە زیرەکەکانی کەشوهەوا کە خۆڕاگری بەرامبەر ڕووداوە توندەکانی کەشوهەوا و گۆڕانکاری لە شێوازەکانی بارانباریندا بەرز دەکەنەوە.
٩- پشتیوانیکردنی حکوومەتی هەرێم: دابینکردنی و ئاسانکاری بانکی بۆ جوتیاران بۆ پەرەپێدانی کارەکانیان بە قەرزی درێژخایەن بە سوودی کەم و دابەشکردنی زەوی کشتوکاڵی بەسەر دەرچوانی کۆلێژ و پەیمانگاکانی کشتوکاڵ و هاندانیان بۆ وەبەرهێنان لە بوارەکانی پسپۆڕییان. پێویستە حکوومەت بە جدی کار بۆ پاراستنی زەوی کشتوکاڵی بکات، چونکە لە ساڵانی پێشوودا زەوی کشتوکاڵی بۆ پڕۆژەکانی نیشتەجێبوون تەرخانکرابوو کە زیان بە ئابووری کشتوکاڵی و ئاسایشی خۆراک دەگەیەنێت.
هەرێمی کوردستانی عێراق بە جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژانە بە شێوەیەکی هەماهەنگ و هاوکاری، دەتوانێت تەواوی تواناکانی کەرتی کشتوکاڵی خۆی بکاتەوە، بەشداری بکات لە ئاسایشی خۆراک، گەشەی ئابووری، و گەشەپێدانی گوندەکان، هەروەها بژێوی ژیانی کۆمەڵگا جووتیارەکانی باشتر بکات.
بە گشتی گەشەسەندنی پیشەسازی کشتوکاڵی پرۆسەیەکی ئاڵۆز و بەردەوام بووە کە بەهۆی داهێنەری مرۆڤ و پراکتیزە کولتوورییەکان و هۆکارە ژینگەییەکانەوە لە قاڵب دراوە، هەر قۆناغێک لەسەر داهێنان و زانیاری نەوەکانی پێشوو بنیات دەنرێت.