دیمانە: هاوكار عەبدوڵڵا شێخ وەسانی
بەشی سێیه‌م:
- بەو پێیەی مامۆستا هەژار قوڕئانی تەرجەمە كردووە، دەبێت دینداریش بووبێت؛ بەڵام لە بڕێ نووسیندا باسی هەندێك شت دەكا، بە لای خەڵكانێكەوە ئەم جۆرە نووسینانە زۆر لەگەڵ دینداری یەك ناگرنەوە. بۆچوونت لەم بارەوە چییە؟
- مامۆستا هەژار یەكتاپەرستێكی زۆر تایبەت بوو. یان بە جۆرێكی تر بێژم: یەكتاپەرستییەكەی، تایبەت بە خۆی بوو. بڕوایەكی یەكجار زۆری بە خودایەكی داهێنەر و ڕاهێنەر و هەروەها پێغەمبەری ئیسلام هەبوو. دەیفەرموو: پێویست ناكا بچییە چواردە چەرخی پێش؛ هەر ئێستا عەرەبێكی دەشتەكی ببینە و لە چۆناوچۆنی ژیان و ڕادەی فام و چۆنیەتی ئاخاوتن و تێگەیشتنی لە دنیای دەوروبەری ورد ببەوە، لە گەورەیی و مۆجزات بوونی كەسایەتی موحەممەدی كوڕی عەبدوڵڵا تێ دەگەی. قوڕئانی بەلاوە زۆر مەزن بوو. ئێمە چەند ساڵان لێ دەپاڕاینەوە قوڕئان بكاتە كوردی؛ دەیگوت: خۆم ناكەمە گاڵتەجاڕی خەڵك. قوڕئان دەقێكی ئاسایی نییە و فیلم دەوێ خۆی لە قەرەی بدا! لەولاشەوە زۆر دەربەستی داب و دەستووری ئایینی نەبوو. بە كورتی: “قەت نەمدی نوێژ بكا؛ بەڵام خوا هەڵناگرێ زۆر دیتم ڕۆژوو بخوا!”. بۆیە دەڵێم تایبەت بوو.
- شێركۆ هەژار، لە بارەی باوكییەوە چەند شتێكی نووسیوە؛ ئەگەر لەم بارەوە قسەیەكت هەبێت؟
- لە ڕاستیدا ئەم نووسینەی كاك شێركۆ و هێندێكی تریش لەم بابەتە، بە بڕوای من، هاندەرێكی سیاسییان لە پشتە و مەبەستی سەرەكییان بێ بایەخ كردنی بیروبۆچوونەكانی مامۆستایە، بە تایبەت ئەوانەی باری سیاسی و كۆمەڵاتییان هەیە.
- ڕۆژانە چەند كاتت تەرخان دەكەیت بۆ خوێندنەوە و نووسین؟
- ڕاستت دەوێ من زۆربەی تەمەنم هەر لەم ژوورەدا دەڕوا و خەریكی كاری خۆم دەبم. بۆ فەرهەنگێكی چواربەرگی كوردی-كوردی، بە بەرامبەرێكی فارسییەوە، پتر لە دە ساڵ، لەگەڵ چوار هاوكاری لەخۆبردووم، بەردەوام خەریك بووین؛ كە لەو خشتەیەدا تا ڕادەیەك دەردەكەوێ چ كراوە:
كۆژماری فەرهەنگی چواربەرگی كوردی بە كوردی و فارسی زانستگای كوردستان
لێما و لێکدراو لێما لێکدراوی فيعلی و ناوی چاوگی به شرۆڤه‌وه شاهيدی پێوه‌ر نموونه
سەرجەم 92868 86822 6046 5171 3288 12596
بەرگی یەکەم 22370 20155 2215 482 1179 3291
بەرگی دووهەم 21112 19959 1153 1381 585 2967
بەرگی سپهەم 22926 21576 1350 1356 735 2274
بەرگی چوارەم 26460 25132 1328 1952 789 4064
زۆر جار خێزانەكەم بانگی كردووم وەرە نانی بەیانی بخۆین! من نەمزانیوە ڕۆژ بووەتەوە! “
ئێمە – وەكوو كورد- هەمیشە تانەیەكمان لێ دراوە و تیزێكمان پێ كراوە؛ ئەوەی كە: خۆخۆرین و هیچ دوانێكمان ناتوانین پێكەوە كارێك ئاخر بێنینەوە. ئەمن گەورەترین شانازی بۆ خۆم بەوە دەزانم كە توانیم كۆڕێكی گەورە (دەوری 250 كەس) لە مامۆستایان و قوتابییان كۆ بكەمەوە و بێ ئەوەی پارەیەكیان پێ بدەم یان تەنانەت بڕیار بدەم كە ناویان –وەكوو هاوكار- دەبەم، تەنیا بەو دڵخۆشییە كە ئەگەر بە هاودڵی و هاوقۆڵی تێكۆشین و تەمبەڵی نەكەین دڵ بە كار بدەین، دوور نییە كارەكەمان خزمەتێكی باشی لێ دەرچێ، كاریان پێ بسپێرم و بە سەرەنجامی بگەیەنم. چاوێك لە سەرەتای چاپی دووهەمی فەرهەنگە سێ بەرگییەكە و دیتنی ڕیزی ناوی ئەو هاوكارانە، ئەم ڕاستییە دەردەخا كە ئێمەش ئەو قۆناغەمان تێپەڕاندووە و بە مەرجی بپێ گرێ‌وگۆڵ بوون، دەتوانین پێكەوە بین و پێكەوە كۆمەڵگامان بەرەو پێش ببەین و پێشی بخەین. هەر ئێستا لەو هاوكارانە، چەند فەرهەنگنووسی باشمان هەیە كە بە هەبوونیان، دڵنیای داهاتووم.
- ژمارەی بەرهەمەكانت كە چاپكراون؟
- من بەرهەمێكی وام نییە و زیاتر خزمەتم بە نووسراوەی نووسەران كردووە كە ببنە «كتێب»؛ بە داب و دەستۆرێ كە ئەوڕۆكە كتێب دەبێ هەیبێ. ناوی «پادەوی كتێب»م بۆ خۆم هەڵبژاردووە! كاتی خۆی لە نانەواییەكاندا پادەو هەبوو؛ كە نانی دەبرد بۆ ماڵان و مزێكی وەردەگرت. دیارە پادەو بۆخۆی نانی نەدەكرد؛ بەڵام بە شاردا بڵاوی دەكردەوە. منیش لە ژیانمدا، بە شانازییەوە، زیاتر كاری پادەویی كتێبم كردووە و پێم فەخرێكی گەورەیە كە پادەوی كتێبی مامۆستا هەژار و بابە شێخی ڕۆحانی و مەستوورەی ئەردەڵان و مامۆستا حەق‌شناس و دوكتور ئیدریسیان و … بم.
ئەوەی بۆخۆم زۆر بە گرینگم زانیوە و بەشێكی بەرچاوی ژیانم بۆی تەرخان كردووه، كاری دانانی فەرهەنگە؛ چونكە دەزانم فەرهەنگی باش و بەڕۆژ، بۆی هەیە هێم و بناغەی زمان بێ؛ كە بەداخەوە، ئێمە لەو بابەتەوە زۆر دەسكورت و هەژارین. لە ڕاستیدا، بەرهەم هێنانی فەرهەنگ، لە هەموو بابەتێكی، ئەركی سەرشانی دەسەڵاتە؛ وەك چۆن لە وڵاتاندا كراوە و دەكرێ. لە ئێراندا، ساڵانە بە ملیار پارەی بۆ خەرج دەكەن. ئەمن لە پێشەكی فەرهەنگە چواربەرگییەكەدا، باسم لەوە كردووە و لێرە نامەوێ زۆر لە سەری بڕۆم. بەڵام هەر ئەوەندەم گوتبێ: هۆی ئەوەی لە كۆمەڵگای ئێمەدا، فەرهەنگنووس زۆر دەگمەنە، ئەوەیە كە فەرهەنگ نووسین كارێكی زۆر ورد و كاتگرە و بە تاقەكەس ناكرێ و پێویستە كۆڕ و لیژنەیەكی گەورە لە زانایانی ئەو بوارەی بۆ كۆ بكرێنەوە. كێ كۆیان بكاتەوە و چۆن ژیانیان بەڕێوە بچێ؟ بەو بۆنەوەیە دەڵێم بە پشتیوانی دەوڵەتانەوە نەبێ، هەروا سووك و هاسان بەڕێوە ناچێ.
ئەمن شوكور زۆر چاوم لە مز و مووچەی دەسەڵات نییە و بەم دەروێشییەم دەساچم و بەڕێوە دەچم. زانستگای كوردستانیش ڕێی پێ داوم داوای هاوكاریی لە مامۆستایان و قوتابیانی بكەم و بە كورتی، بۆم لواوە و دەستی داوە، بێ چاوەڕوانی لە هیچ كەس و دەسەڵاتێك، جووڵەیەكم هەبێت.
سەرەتا لەسەر ئەو بڕوایە كە ئێمەی كوردی ڕۆژهەڵات، خواناخوا فارسی دەزانین؛ بەڵام ڕێمان پێ نەدراوە زمانەكەی خۆمان فێر ببین، فەرهەنگی فارسی بە كوردیم بە پێویست زانی؛ كە بە یارمەتی فارسییەكە، بتوانین وشەی كوردی خۆمانە بناسینەوە و فێری ببین. تۆ وەرە لە گەنجێكی كوردی ڕۆژهەڵات داوای نامەیەكی بە فارسی بكە بۆتی بنووسێت، بێ گرێ دەینووسێت. كەچی لە كاتێكدا كوردە و كوردی قسە دەكا، بە كوردی ناتوانێ ئەم كارە بكا. دیارە لێرەدا فەرهەنگێكی فارسی كوردی بەڕاستی دەتوانێ یارمەتیدەرێكی باش بێ؛ كە هەر واش بوو. ئەوەی كە لەم ڕۆژگاری كتێب قڕانە، كە پارەی كتێب سەندن و تاقەتی كتێب خوێندن نییە و نەماوە، فەرهەنگە فارسی-كوردییەكان (سێ بەرگی و یەك بەرگی و چكۆلە) لەسەریەك لە چاپ دەدرێنەوە، بەڵگەیە بۆ بەكەڵك بوونیان.
ئێستاش، پاش ئەو فەرهەنگە چواربەرگییە كە باسم كرد، بناغەی سێ فەرهەنگم داناوە كە بە نۆرە، كاریان لەسەر بكەین. یەكەم: چوارزمانەیەك (كوردی بە فارسی و عەرەبی و ئینگلیزی، لە دوو بەرگدا، دەوری 2000 لاپەڕە). دووهەم: یەك بەرگییەكی كوردی بە كوردی لە 1500 لاپەڕەدا و سێهەم چكۆلەیەكی كوردی بە كوردی و فارسی.
جگە لە كاری فەرهەنگنووسی، «تاریخ مشاهیر كرد»ی مامۆستا بابەشێخی ڕۆحانیم كردە كوردی، بە ناوی «مێژووی ناودارانی كورد» لە سێ بەرگدا، كە ئاكادیمیای كوردی لە هەولێر چاپی كرد و چەند كاری گچكە و گەورەی تر كە زانستگای كوردستان لە سنە و چەند پەخشانگای تر لە تاران و سنە، لە چاپیان داوە.