ڕۆڵی وزەی نوێبووەوە لە هەرێمی کوردستان

د. سامان شاڵی

لە ساڵی 2023دا 28ەمین دانیشتنی کۆنفرانسی لایەنەکانی کۆنفرانسی چوارچێوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گۆڕانی کەشوهەوا (UNFCCC) لە شاری ئێکسپۆ سیتی دوبەی لە ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی (ئیمارات) بەڕێوەچوو. تەوەری کۆنفرانسەکە بریتی بوو لە گواستنەوە بۆ وزەی پاک. بۆیە ئەگەر وڵاتان ئامانجیان سەربەخۆیی ئابووری و سیاسی خۆیان بێت، لەو حاڵەتەدا دەبێت ڕوو لە وزەی نوێبووەوە بکەن، چونکە پێویستی بە نەوت و گاز و خەڵوزی هاوردە نییە، ئەمەش دەبێتە هۆی ملکەچکردنی دەوڵەت بۆ ئامانجە ئابووری و سیاسییەکانی هەناردەکارەکە وڵات.

لێرەدا چەند سەرچاوەیەکی وزەی نوێبووەوە دەخەینەڕوو:
١- وزەی خۆر
٢- وزەی با
٣- وزەی ئاو (Hydropower)
٤- وزەی ماددە ئۆرگانیکەکان (Biomass)
٥- وزەی گەرمی زەوی

سوودەکانی وزەی نوێبووەوە:
١- تێچووی کەم: وزەی نوێبووەوە شایەتی دابەزینی بەردەوامی تێچوونەکانە سەرەڕای ئەو پێشکەوتنانەی لە پەرەپێدانیدا بەدەست هاتووە.
٢- کار: وزەی نوێبووەوە پێویستی بە هێزی کار زیاترە لەچاو سەرچاوە وزە کە پشت بە تەکنەلۆجیا دەبەستن و بێکاری کەم دەکەنەوە.
٣- باشترکردنی ژینگە: وزەی نوێبووەوە گازی پیسکەر دەرناکات بۆ بۆشایی ئاسمان، هەروەها ئاوی ژێر زەوی پیس ناکات.
ھەرێمی کوردستان لە قۆناغێکی ھەستیاردایە لە ھەوڵەکانی بۆ سەربەخۆیی سیاسی و ئابووری. هەوڵی کوردستان بۆ سەروەری لە ناوچەیەکی ئاڵۆزی جیۆپۆلەتیکیدایە کە پلەی جیاواز لە ئۆتۆنۆمی و وابەستەیی دەرەکی هەیە و پەیوەندییەکی نزیکیشی بە دۆخی وزەکەیەوە هەیە. ئەم بابەتە لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چۆن ناساندنی وزەی نوێبووەوە دەتوانێت ببێتە بنەمایەک بۆ پێشخستنی ئۆتۆنۆمی سیاسی و سەربەخۆیی ئابووری لە هەرێمی کوردستان.

سەربەخۆیی سیاسی:
وزەی نوێبووەوە ڕێگە بە کوردستان دەدات بە کەمکردنەوەی پشتبەستن بە سەرچاوە دەرەکییەکانی وزە، سەربەخۆیی سیاسی زیاتر دووپات بکاتەوە. لە ڕووی مێژووییەوە ناوچەکە ڕووبەڕووی ئاستەنگ بووەتەوە کە پەیوەندییان بە پشتبەستن بە وزە بە وڵاتانی دراوسێیەوە هەیە، کە دەتوانێت بەرەو ڕووی فشار و لاوازییە جیۆپۆلەتیکییەکان بکەوێتەوە. وەرگرتنی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە وەک وزەی خۆر، با، کارەبای ئاو، وزەی ماددە ئۆرگانیکەکان، و وزەی گەرمی زەوی ڕێگە بە کوردستان دەدات تێکەڵەی وزەی خۆی هەمەچەشن بکات و ئاسایشی وزە بەهێزتر بکات.
جگە لەوەش وەبەرهێنان لە ژێرخانی وزەی نوێبووەوەی ناوخۆدا، کوردستان بەهێز دەکات بۆ ئەوەی کۆنتڕۆڵی زیاتر بەسەر چارەنووسی وزەی خۆیدا بسەلمێنێت. بۆ نموونە، کوردستان بە کەڵک وەرگرتن لە سەرچاوە خۆرییە زۆرەکانی هەرێم، دەتوانێت پشتبەستنی بە سووتەمەنی بەردینی هاوردەکراو کەم بکاتەوە و مەترسییەکانی پەیوەست بە ڕێگاکانی ترانزێتی وزە و گرژییە جیۆپۆلیتیکییەکان کەم بکاتەوە. ئەم گۆڕانە بەرەو وزەی نوێبووەوە سەروەری و خۆڕاگریی کوردستان لە بەرامبەر فشارە دەرەکییەکان بەرز دەکاتەوە.
هەروەها، سروشتی لامەرکەزی ژێرخانی وزەی نوێبووەوە کۆمەڵگا و ناوچەکان بەهێز دەکات، ئەمەش کۆنترۆڵی ناوەندی لەسەر بەرهەمهێنانی وزە کەمدەکاتەوە. پڕۆژەکانی وزەی نوێبووەوەی ناوخۆیی، بەشداریکردن و بڕیاردانی بنەڕەتی بەرەوپێش دەبەن، پرۆسەی دیموکراسی بەرز دەکەنەوە و هەستی خاوەندارێتی لەنێو هاووڵاتیاندا پەروەردە دەکەن. بەم شێوەیە سەربەخۆیی سیاسی لەسەر ئاستی نیشتمانی و لەناو کۆمەڵگە ناوخۆییەکاندا سەرهەڵدەدات و بەهێزیان دەکات بۆ داڕشتنی داهاتووی وزەی خۆیان.

سەربەخۆیی ئابووری:
وزەی نوێبووەوە توانای هەیە سەربەخۆیی ئابووری بۆ هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی ڕێگای جۆراوجۆرەوە هانبدات.
یەکەم: پەرەپێدانی ژێرخانی وزەی نوێبووەوە هەلی کاری ناوخۆیی لە سەرانسەری زنجیرە بەهاکاندا دروست دەکات، لە بەرهەمهێنان و دانانەوە تا چاککردنەوە و کارپێکردن. ئەم لۆکاڵیزەکردنی هێزی کارە وابەستەیی بە بازاڕەکانی کاری دەرەکی کەمدەکاتەوە و گەشەی ئابووری لەناو کوردستان هاندەدات.
جگە لەوەش، پڕۆژەکانی وزەی نوێبووەوە دەتوانن وەبەرهێنانی بیانی و شارەزایی تەکنەلۆژی ڕابکێشن، ئەمەش ئاسانکاری بۆ گواستنەوەی زانیاری و بنیاتنانی توانا لە ناوخۆی هەرێمدا دەکات. کوردستان بە کەڵک وەرگرتن لە توانای وزەی نوێبووەوە، دەتوانێت خۆی وەک شوێنێکی سەرنجڕاکێش بۆ وەبەرهێنانی سەوز جێگیر بکات، بەمەش ئابوورییەکەی هەمەچەشن بکات و پشتبەستن بە کەرتە تەقلیدیەکان کەم بکاتەوە.
سەرەڕای ئەوەش، وزەی نوێبووەوە دەتوانێت توانای کڕینی وزە و سەقامگیری بەرز بکاتەوە، بەم شێوەیە تێچوونەکان بۆ بازرگانی و ماڵەکان دابەزێنێت. کوردستان بە کەمکردنەوەی خەرجی وزە و پێشخستنی ڕێوشوێنەکانی کارایی وزە، دەتوانێت سەرچاوەکان تەرخان بکات بۆ بوارە ئەولەویەتەکانی وەک پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری، پەروەردە، و چاودێری تەندروستی، پەرەپێدانی بەردەوامیی ئابووری درێژخایەن و پشتبەستن بەخۆ. ئەم سەروەرییە دڵنیای دەدات لەوەی ژێرخانی ئابووری دەپارێزرێت و پیشەسازی و کشتوکاڵ و گەشتیاری بەردەوام بەرەو سەربەخۆیی ئابووری گەشە دەکەن.
وزەی نوێبووەوە کاتالیستێکە بۆ پێشخستنی سەربەخۆیی سیاسی و ئابووری لە چوارچێوەی هەرێمی کوردستان. کوردستان بە ئامێزگرتنی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە دەتوانێت کۆنترۆڵی زیاتر بەسەر چارەنووسی وزەی خۆیدا دووپات بکاتەوە، مەترسییە جیۆپۆلەتیکیەکان کەم بکاتەوە و گەشەسەندنی ئابووری ناوخۆیی هان بدات. لە کاتێکدا کوردستان کە ڕێڕەوی خۆی بەرەو سەروەری دەڕوات، وەرگرتنی وزەی نوێبووەوە وەک ئیمتیازێکی ستراتیژی بۆ دەستەبەرکردنی ئۆتۆنۆمی سیاسی و پشتبەستن بەخۆی ئابووری لە دیمەنێکی جیهانیدا کە بە خێرایی پەرەدەستێنێت، سەرهەڵدەدات. گواستنەوە بۆ وزەی نوێبووەوە تەنها گۆڕانکاری نییە لە بەرهەمهێنانی وزە بەڵکو گۆڕانکارییەکە بەرەو سەربەخۆیی و بەهێزکردن و بەردەوامیی زیاتر. لە کاتێکدا هەرێمی کوردستان بە ئاڵۆزییەکانی سەدەی بیست و یەکەمدا دەڕوات، ئامێزگرتنی وزەی نوێبووەوە، پێویستییەکی ژینگەیی و ستراتیژییە بۆ دەستەبەرکردنی سەربەخۆیی سیاسی و ئابووری.

• شرۆڤەکاری سیاسی و ئابووری