هێمن خەلیل- هه‌ولێر
مامۆستا خەلیل خراواتانی ساڵی 2009 ماستەرنامەكەی تاوتوێكراوە بە ناونیشانی (شیعرییەتی دەق بە نموونەی شیعرە كوردییەكانی مەحوی) لە ئێستادا لە دوا قۆناغەكانی دكتۆرایە، سەبارەت بە ماستەرنامەكەی دیدارێكمان لەگەڵیدا كرد .
سەرەتا لە (مامۆستا خەلیل خرواتان)یمان پرسی بە دیدی ئیوە شیعرییەتی دەقەكان لە ئاستی پیكهاتەیدا چۆن چۆنیە ؟ لە وەڵامدا گوتی:”هاوتەریبی پێكهاتەیی جۆرێكی هاوتەریبییە كە تیایدا هەردوو نیوە دێڕی شیعر هاوسەنگ دەبن لە ڕووی ژمارە و كورتی و درێژی وشە و بڕگەكان، جگە لەوەی جۆرە هاوشوێنیەك لە نێوان وشە و دەستەواژەكانی هەردوو نیوە دێڕ روودەدات كە ((لە هەردوو نێوە دێرەكەدا سەربەخۆیی واتایی و بەرامبەریەك بوون لە سەر ئاستی وشەكان دروست دەبێ، كە ئەمەش هاوتەریبی پێكهاتەیی لە نێوان پیت و وشەكان لێدەكەوێتەوە، جگە لەوەی زۆرجار ڕەگەزدۆزی و تەرسیع ڕۆلێكی بەچاو دەگێڕن لە دروست كردنی هاوتەریبی لە هەردوو نیوە دێرەكەدا، جگە لەوەی جۆرە هاوشێوە بوونێك لە پەیوەندییە سینتاكسیەكانی هەردوو پارچە هاوتەریبەكە دروست دەبێت كە ئەمەش بنچینەی دروست بوونی هاوتەریبی پێكهاتەییە، كە بریتییە لە پەیوەندی نێوان پێكهاتە سینتاكسیە جۆربەجۆرەكان، كە ڕەگەزی بونیادی دەقی ئەدەبییە، چونكە لەسەر هەردوو بنەمای جێگۆركێ و گۆڕان بەندە و لەخانەی هاوشێوەبوونی پێكهاتەكانە، نەك دووبارەكردنەوە، چونكە هاوشێوەبوون جووت بوونی تەواو ناگەیەنێ وەكو دووبارەكردنەوە، بەڵكو جۆرێك لەڕیز بوونی لێكچوو لە نێوان كەرەستەكانی ڕستە دەگەیەنێ نەك جووت بوونێكی تەواوی كەرەسەكان لەڕووی فۆرمەوە، كەواتە هاوتەریبی پێكهاتەیی جۆرێكە لە دووبارەكردنەوەی فۆرمی بونیادی سینتاكسی ڕستەكان، واتە دووبارەكردنەوەی تەرزی بەدوای یەكداهاتووی ڕەگەزە پێكهێنەكانی چەند ڕستەیەكە، كەواتە هاوتەریبیەكە لە هاوشێوەبوون و یەكسان بوونی كەرەسەكانە لە هەردوو پارچە هاوتەریبەكەدا، كە تیایدا هاوشێوەبوونەكە لە ڕیزبوون و دووبارەبوونەوەی وشە و كەرەسەكانی پێكهاتەی بونیادی دێڕە شعیرەكەدایە، كە هاوتەریبی پێكهاتە سینتاكسی و شێوە رێزمانیەكان و هاوواتاكان و كاریگەری ڕێككەوتنی نێوان كەرەسە دەنگی و فەرهەنگییەكانە جۆرە ریتم و نەوایەكی تایبەتی بە شیعر دەبەخشێ.”
ئەو مامۆستایە دەربارەی شیعرییەتی دژیەك دەڵێ:”دژیەكیش بوونی دوو شتە لە پێكهاتەی دەق كە پێچەوانەی یەكتری بن و لە مانا و دەلالەتیشدا دژی یەكتری بن، واتە دوو چەمكی پەیوەست بە یەكترین، كە یەكێكیان ئەوی تری دەوێ و بەهۆیانەوە تێگەیشتن و داهێنان لە زماندا پێك دێت[، هەروەها دژیەك وشەیەكە پێچەوانەی خۆی نیشان دەدات لەگەڵ وشەیەكی تر، بەتایبەتی لە ئاوەلناوە دژیەكەكان و كاردا بەدی دەكرێت.
دژیەك بە ڕەگەزێكی گرنگی پێكهاتەی شیعر دادەنرێت لە ڕووی بەرهەم هێنانی دەلالەت و سازاندنی شیعرییەتدا، ئەویش بە هێنانی دوو وشە یاخود دوو دەستەواژەی هاودژ بۆ ناو دەق كە لە سەر هەردوو ئاستی سەرەوە و ژێرەوەی زمانی شیعریدا كار لە بەرهەم هێنانی واتادا دەكەن، چونكە،جووت بوونی دیاردە دژەكان و مەئلووف كردنیان لە چوارچێوەیەكی هونەریدا، كە ئەمە خۆی لە خۆیدا ماكی شیعرییەتێكی بەرچاوە، دیارە دۆزینەوەی هاوكێشە دژەكان، بەرپرسیارەتی یەكەمی خوێنەرە بۆ كەشفی ستاتیكاو ڕەهەندەكانی دەق، چونكە دوالیزمە هاودژەكان خاوەن تایبەتمەندی هێزی گۆرینن Transformation، كە وشەكان بۆ شت دەگۆڕن بەپێی ڕای ( فۆكۆ ) سەرچاوەیەكی، چونگە زیاد بوونی ئەندازەی هاودژی و گەیشتنیان بە هاودژی ڕەها لە توانای دایە كە وزەیەكی گەورە لە شیعرییەت بوونی دەق بەرهەم بهێنێ، بەو پێیەی وشە هاودژەكان هەمیشە هەوڵی لە سەر ڕێگا لابردنی یەكتری دەدەن بۆیە دەبنە بەندەی كۆمەڵێ لادانی جۆراوجۆر چونكە بارێكی نائاسایی لە بونیاد و پێكهاتەی دەق دروست دەكات، كە لەزمانی ئاخاوتندا بەدی ناكرێت، كاتێك شاعیر دژیەكەكان لەیەك سیاق كۆدەكاتەوە و لە چوارچێوەیاندا شتەكان هاودژەكانیان لە ئامێز دەگرن، هەندێ لە خەسڵەتەكانیان تێكەڵاوی یەكتری دەبن كە رەنگدانەوەی باری دەروونی و هەستی شاراوەی شاعیرە.
لە پرسیارێكی تر لە (مامۆستا خەلیل) مان پرسی شیعریەتی بەشە سەرەكییەكانی ئاخاوتن چییە ؟
لەوەڵامدا گوتی:” بەشە سەرەكییەكانی ئاخاوتن كە بریتین لە (ناو و ئاوەڵناو و كار) هەریەكەیان بە شێوەیەك ڕۆڵ لە دروست كردنی دەستەواژەو ڕستەدا دەگێرن لە بونیادی دەقی ئەدەبیدا و لە دەقێكیشەوە بۆ دەقێكی تر ڕێژەی هاتنیان جیاوازە و هەر شێوەیەك دەلالەتێكی تایبەتی بە دەستەوە دەدات لەم ڕووەوە سەر ژمێركردنی ئەم سێ بەشە سەرەكیەی ئاخاوتن واتە (ناو و كار و ئاوەڵناو) دەمان گەیەنێتە ئەنجامێك، چونكە كەمی و زۆری رێژەی هەریەكەیان بەرامبەر ئەوی تر سیمای شیعرییەتی دەق دەگۆڕێت .”
تایبەت بە شیعریەتی خستنە پاڵ مامۆستا خەلیل ڕای وایە :” دەبێ ڕستە بەگوێرەی ڕێزمان و یاساكانی زمان ڕێكبخرێت و دەبێ كەرەستەكانی ڕستە بەگوێرەی زنجیرە و پێوەری باوی زمان بەدوای یەكدا بێن وەك (بكەر + بەركار + كار )، جگە لەوەی دەبێ لەڕووی لۆژیكییەوە ڕستەكە تەواو بێ و گوێگر قەبووڵی بكات، لێرەشدا مەسەلەی فێڵدە زمانیەكان سەرهەڵدەدەن لە خستنەپاڵ یەكتری كەرەستەكانی ڕستە، چونكە لە ئەنجامی ڕاهاتن و بەجێهێنانی بەردەوام بەشێوەیەك بەبێ ویستی مرۆڤ كاتێك قسە دەكات ئەو وشانەی كە سەر بەیەك فێڵدی زمانین لەگەڵ یەكتری ڕیز دەبن، بۆ نموونە كاتێك لە فێڵدی ناوەكان بۆ ئەركی بكەر ناوی ( ئازاد) هەڵدەبژێرین یەكسەر دوای ئەو كۆمەڵێ ناوی تر كە لەگەڵە ناوی (ئازاد)دا دەگونجێن لەبیردا ڕیز دەبن كە بەپێی ویستی مرۆڤ و ئەو پەیامەی كە ئەیەوێ بیگەیەنێ وشەیەك هەڵدەبژێرێ بۆ نموونە وشەی (گول)، پاشان كۆمەڵێك (كار) ڕیز دەبەستن لە بیردا كە لەگەڵ هەردوو وشەی (ئازاد و گوڵ) دەگونجێن و كاری (دەچێنێ) هەڵدەبژێرین، كەواتە لێرەدا ئێمە لە نێوان دوو ئاڕاستەی هاوڕێك و تەواو كەری یەكتری داین كە ئەوانیش تەوەری جێنشینی و تەوەری هاونشینین، واتە(تەوەری هەڵبژاردن و دانان)، كە یەكەمیان پەیوەندی بە هێڵی فەرهەنگەوە هەیە وە دووەمیشیان بەسینتاكسەوە.”
مامۆستا دەربارەی شیعریەتی دەق ئاوێزان گوتی:” دەقئاوێزانی پەیوەندییەكی پتەوی بە مەسەلەی پێكاریگەربوونەوە هەیە لە نێوان داهێنەر و نووسراوی پێش خۆی، یانیش هاوسەردەمی هەروەك برۆمبێرت دەڵێ: تیۆری دەق ئاوێزی دەریخستووە كە نووسین پرۆسەیەكی جوڵەكەرە لە نێوان تێكدان و دووپاتكردنەوە، بۆیە دەق ئاوێزانی لە زۆر ڕەهەنددا شیعرییەت بوونی دەق زیاتر دەكات و پەیوەندیێكی بە تینی بە كردەی شیعرییەتی دەقەوە هەیە، بەتایبەتی بزوتنەوەی فۆرمالیزم دەست پێشخەری دۆزینەوە و دروستكردنی ئەو پەیوەندییە بەرجەستە دەكات، چونكە ئەم بزوتنەوەیە هەوڵی دامەزراندنی زانستێكی ئەدەبی سەربەخۆیدا كە ئەویش(شیعرییەت)ە، كە ئەم زانستەش بایەخ بە ئەدەبییەتی دەق دەدات شیعربێ یان پەخشان، بۆیە لەم نێوەندەدا فۆرمالیستەكان بایەخیان بە بیرۆكەی پەیوەندی و سیستەم و چنین دا، كە ئەم سێیانە لە چەمكی دەق ئاوێزانی نزیك دەبنەوە وەك شكلۆ فسكی دەڵێ(كاری هونەری لە پەیوەندی لەگەڵ كارەهونەریەكانی تر دەردەكەوێ …) بە شێوەیەك پێی وایە كە داهێنانی دەقێك لە میانی پێكاریگەربوون یان لەبەرپەرچ دانەوەی دەقێكی دیكە تەواو دەبێت لەبەر ئەوە ڕەنگە بەهۆی بێ كاریگەربوون یاخود بەكەم زانینی دەقێكی تر دەقی تازە بێتە كایەوە، چونكە هەمیشە دەق لەدایكبووی دەقی دیكەیە)و دەقی تازە بە ئاڕاستەی رێك یاخود پێچەوانەی دەقی پێشترە، بە واتایەكی تر دەقی نوێ بەرجەستەكردنی دوو دەقە كەهەردووكیان دەبنە پاڵپشت بۆیەكتری یاخود هەریەكەیان ئەوی تر ڕەتدەكاتەوە.”
لە پرسیارێكی تر لەو مامۆستایەمان پرسی مەبەست لە شیعریەتی لادان چییە ؟ لە وەڵامدا دەڵێ:”زۆربەی زۆری ڕاكان لەسەر ئەوە كۆكن كە چەمكی لادان بریتییە لە دەرچوون لە بەكارهێنانی ئاسایی زمان یاخود بەجێنەهێنانی زمان بە شێوەی پێڕاهاتوو و باوی ناوخەڵكی، جا لادانەكە لە خۆوەبێ یان بە مەبەست، زۆربێ یان كەم، بۆیە رەخنەگران و شێوازناسان بەدوای پێوەرێك گەڕاون بۆ دیاریكردنی ئەندازەی لادان و جۆرەكانی، هەندێكیان زاراوەی زمانی ئاسایی و هەندێكیان زمانی پێوەر و هەندێكی تریش زمانی زانستییان وەك پێوەر بەكارهێناوە، كە هەموویان لەو خاڵەدا بە یەكتری دەگەن كە (ڕۆلان بارت)بە پلەی سفر لە نووسین باسی كردووە، واتە زمانێك خاڵی بێت لە هونەرەكانی ڕەوانبێژی و چوونەدەر لە بەجێهێنانی ئەم زمانەو تێكشكاندنی یاساكانی یاخود بەكارهێنانێكی دەگمەن و كەمی هەندێ داڕشتنی تایبەتە.”