بە پێی توێژینەوەیەك, كوردستان لە مێژوودا لانكەی سەرهەڵدانی كۆمەڵگە ئاڵۆزەكان بووه
ئاریان دەرگەڵەیی – هەولێر
هەڵكەوت پشدەری كە توێژەرێكی كوردە زیاتر بابەتەكانی لە سەر مێژووی كوردستان دەنووسێت لە تازەترین توێژینەوەی خۆیدا بە ناوی (كوردستان نەك عێراق لانكەی سەرهەڵدانی كۆمەڵگە ئاڵۆزەكانە) بڵاوكردووەتەوە كە باسی لەوە كردووە كە توێژینەوەكانی زانكۆی ساپیێنزا لە ڕۆمای ئیتاڵیا بۆ ماوەی ٥٨ ساڵ لە شوێنەواری ئەرسلان تەپە بەردەوام بووە. ئەرسەلان تەپە شوێنەوارێكی دەشتی مالاتیای باكووری كوردستانە، لە ڕۆژئاواوە، نزیك ڕووباری فوراتە. تەمەنی بۆ پێنج هەزار ساڵ بەر لە زایین دەگەڕێتەوە. بەرلەوەی كلتوری عوبێد لە میسۆپۆتامیای باشوور (عێراق) دەركەوێت، ئەوێ نیشتەجێی مرۆڤی چاخی بەردینی نوێ بووە.
ئەو توێژەرە كوردە لە بەشێكی بابەتەكەیدا نووسیویەتی : لە دۆزراوەكانی هەردوو چینی شەش و حەوت لە ئەرسلان تەپە، ئاڵۆزیی كۆمەڵگەی ئەو كاتەی باكووری میسۆپۆتامیا (كوردستان) بۆ توێژەرانی ئەو شوێنەوارە دەركەوت. ئەو ڕێوشوێنانەی بەڕێوەبردن لەوێ دۆزرانەوە نیشانەی هەبوونی كۆمەڵگەی ئاڵۆزی بەر لە پێنج هەزار ساڵن. ئەگەر لە ڕوانگەیەكی واڵاترەوە لەو پێشكەوتنانەی ئەو كاتە بڕوانین، دەبینین هەنگاوی باش و یەك لە دوای یەك لە نێوان ٥٠٠٠ تا ٤٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر، لە سێ شوێندا هەڵهێندراون.
یەكەم، ڕۆژهەڵاتی ئەناتۆلیا وەك ئەوەی لە ئەرسلان تەپە هەبوو
دووەم، باكووری میسۆپۆتامیا (كوردستان)
سێیەم، نموونەی دەركەوتن و جێگیركردنی یاسا لە میسۆپۆتامیای باشوور (عێراق)
ئایا چەند ئەو پێشكەوتنانە لەیەك دەچن و لێكبەستراون؟ هەر سێ ناوچە لە چاخی هۆلۆسیندا تێكەڵییەكیان هەبووە و لەیەكتری دەبڕاو نەبوون. چاخی جیۆلۆجی هۆلۆسین لە ٩٧٠٠ ساڵ پێش زایینەوە دەستپێدەكات، دوای بەسەرچوونی دوایین چاخی بەستەڵەك دێ. زۆرترین كاریگەرییش لە دوو سەردەمی كلتوری عوبێد (كە سەردەمێكی بەر لە مێژووی میسۆپۆتامیایە بە جۆری گڵسازییەكان و دەركەوتنی بەڕێوەبردن دەناسرێتەوە) لە نێوان ٥٣٠٠ تا ٤٥٠٠ ساڵ و ناوەڕاست و كۆتایی ئوروك لە نێوان ٣٧٠٠ تا ٣١٠٠ ساڵ پێش زایین لە كلتوری میسۆپۆتامیای باشوور بۆ سەر میسۆپۆتامیای باكوور بووە. یەكەمیان كلتوریی بووە و دووەمیشیان تۆڕێكی داگیركاریی بووە. بەڵام كۆمەڵگەی ئاڵۆز لە هەر سێ شوێندا تا ڕاددەیەك تەریبی یەكتری، دەركەوتوون.
لە بەراوردێكی نێوان دوو شوێنەواردا، یەكەم، تەل زێدانی سەر خاڵی پێكگەیشتنی ڕووباری بەڵخ و فورات لە نزیك ڕەققەی سوریا، دووەم، تەپۆلكەی حاجی نەبی دەكەوێتە سەر فورات لە نێوان غازی عەنتاب و ڕوها، هەردوو شوێنەوار لە نێوان ٥٨٠٠ تا ٣٣٠٠ ساڵ پێش زایین دەركەوتوون، لە كۆتایی چاخی بەردینی نوێ ٤٢٠٠ تا ٣٨٥٠ ساڵ پێش زایین پێكەوە نیشتەجێ بوون. زانیارییەكانی شوێنەواری دیكەی وەكو تەل براك، هامۆكار، تەپە گەورە و گرێ ڕەش بەكاردەهێنین تا جیاوازییە ئابووری و سیاسییەكانی ئەو كاتەی باكووری میسۆپۆتامیا، تێبگەین.
دەركەوتنی كۆمەڵگەی ئاڵۆز لە باكووری میسۆپۆتامیا دەبێت لەوەی باشوور جیابكرێتەوە و تیكەڵ نەكرێن. دەبێت لە چاخی بەردینی نوێی باكووری میسۆپۆتامیا وەك زنجیرە شوێنێكی جیاجیا، كە لە ڕووی كلتوری ماددی، ئایین و ئابووری سیاسیی هاوبەش و لێكبەستراون، بڕوانین. لە ئەنجامی پێشكەوتنی مرۆڤ لەو نیشتەجێیانەی میسۆپۆتامیای باكوور، چەند كۆمەڵگەیەكی ئاڵۆز لە هەریەكەیان دەركەوتوون. جارێ ئارەزووی فراوانخوازیی لە میسۆپۆتامیای باشوور لە سەردەمی دوایین میرنشینانی ئوروك دەرنەكەوتبوو (لە نێوان ٣٧٠٠ تا ٣١٠٠ پێش زایین دەردەكەوێت) و ئەو شوێنەوارانەی باكووریان داگیر نەكردبوو و زۆر كەم كاریگەرییان لەسەر میسۆپۆتامیای باكوور هەبووە. كاتێك یەكەم كاریگەرییەكانی باشوور لە سەر باكوور دەركەوتووە، كۆمەڵگەی ئاڵۆز لە میسۆپۆتامیای باكوور دەركەوتبوو و هەندێك لەو نیشتەجێیانەی باكوور وەكو شار بوون.
ئەگەر كۆمەڵگەی ئاڵۆز بە هەبوونی سیستەمی بەڕێوەبردن و سیاسیی، چەقگریی لە دەسەڵاتدا، فەرمی بوونی سەرۆك و پاشا، چینبەندیی كۆمەڵگە و ئابووری كۆمەڵگە لێكبدەینەوە، ئەوا چەند شوێنەوارێكی میسۆپۆتامیای باكوور، لە سەردەمی كلتوری عوبێد تا كۆتایی چاخی بەردینی نوێ، هەڵگری كۆمەڵێك خەسڵەت بوون، لەوانە:
- چینایەتیی ئابووریی و دەركەوتنی دەستەبژێرێك، كە هێمای دەسەڵاتیان بەكارهێناوە.
- چینایەتی كۆمەڵایەتیی، لە شێوازی خانووەكان و ڕێوڕەسمی ناشتنیان دەردەكەوێت و كەلوپەلی بەبایەخیان هەبووە.
- تایبەتمەندیی لە كارەكانیاندا.
- فەرمیبوونی سەرۆك و پاشا لە پێكهاتەی گشتیی بەڕێوەبردن، چەقگیری بەڕێوەبردن، هاوڵاتی پایەبەرز، ڕێورەسمی گەورە و واڵای بۆنە و كۆبوونەوەكان و ناشتنی ئەندامانی دەستەبژێر، دەردەكەوێت.
- چەقگریی دامەزراوە ئایینییەكان.
- سیستەمی ئاڵۆزی بەڕێوەبردن بۆ كۆكردنەوە و دابەشكردنی بابەت و كاڵا و بەرووبوومی زیادە و دەستی كار.
- بازرگانییكردن لەگەڵ شوێنی دیكەی دوور بۆ ماددەی خاو و بەرهەمی نوێ.
- دابەشكردنی شوێنەكانی نیشتەجێبوون لە نێوان خەڵك و ئەندامانی پایەبەرزی كۆمەڵگە.
پشكنینی كاربۆن ١٤ بۆ شوێنەوارەكانی تەل زێدان و ئەوانەی دیكەی ناوچەی خابوور، تەمەنی شوێنەوارەكانی میسۆپۆتامیای باكوور بۆ ٥٣٠٠ تا ٤٥٠٠ ساڵ پێش زایین دەگێڕێتەوە. تەل زێدان شوێنەوارێكی سەردەمی عوبێدە لە باكووری سوریای ئێستایە و لە نێوان ساڵانی ٥٥٠٠ تا ٤٠٠٠ پێش زایین نیشتەجێ بووە. بەهەرحاڵ، بڵاوبوونەوەی ئاشتییانەی كلتوری عوبێد هەڵگری شوناسی كلتوری باشوور بە باكووردا، جێی كلتوری حەلەفی گرتەوە، كە كلتورێكی دیكەی بەر لە مێژووی میسۆپۆتامیایە لە نێوان ٦١٠٠ تا ٥١٠٠ ساڵ پێش زایین هەبووە. لە دۆڵی باڵخ لە سووریای ئێستا لە ڕووبەری تەنیا ٢٥ دۆنمدا، دوو ئاستی نیشتەجێبوون هەیە. چەند گوندێكی حەوت دۆنمی دەوری تەل زێدانیان داوە. ئەوانە خەڵكی سادە و بێ پایەی كۆمەڵایەتی بوون. لە سەردەمی كلتوری عوبێد، تەل زێدان چەقی ناوچەكە بووە. زانیاری ئابووری ئەوكاتەی تەل زێدان پێمان دەڵێت، ئاژەڵداریی بەرەو بەخێوكردنی مەڕ چووە، ئەوەش نیشانەی پێشكەوتنی تایبەتمەندی بەرهەمهێنان نیشان دەدات. هەر لە نزیك ئەوێ و لە شوێنەواری گردی كۆسەكی باكوور، لە نێوان ١٩٩٤ بۆ ١٩٩٧ تیمێكی شوێنەوارناسانی زانكۆی تۆكیۆ كنە و پشكنینیان لێ كردووە، قەبارەی تەشی بچووكترە لەچاو تەشی شوێنەواری دیكە، بە واتای ئەوەیە لە گردی كۆسەكی باكوور هەوڵی بەرهەمهێنانی چنراوەی وردتر، دەستی پێكردووە و پێشكەوتن ڕوویداوە.
بە هەمان شێوە، دۆزینەوەی كوورەی برژاندنی گڵسازیی و شوێنی تایبەتی بەرد شكاندن بۆ دەستكەوتنی ئامرازە بەردە لا تیژ و سەر تیژەكان لە شوێنەواری تەل زێدان نیشانەی تایبەتمەندییەتی كارەكانە. بابەتی تایبەتی وەكو دەفری بەردی تەخت، سەرە تێڵای بەرد، دەفری بەردی ناو هەڵكۆڵدراوی بە نەخش، تەوری مس و مورووی بەردی لازولی (بەردێكی شینی بە بەهایە) لە شوێنەوارەكانی تەل زێدان، تەپە گەورە و ئارپاچیا دۆزراونەتەوە. تەپە گەورە شوێنەوارێكی یەكجار بەبایەخی میسۆپۆتامیایە و ١٥ كیلۆمەتر لە باكووری مووسڵە. لە نێوان ٥٠٠٠ تا ١٥٠٠ ساڵ پیش زایین نیشتەجێ بووە.
ئەوانە هەموویان بەڵگەی بازرگانی و ئاڵوگۆڕن لەگەڵ شوێنی دوور لە خۆیان و هەموویان بۆ كەسی پلە و پایە بەرزی كۆمەڵگە بووە. دۆزینەوەی پوولە قوڕینە، مۆری داخستنی لە قوڕ دروستكراو، پارچە قوڕی بەدەست گووشراوی سەر كۆگە و عەمبارە بچووكەكان لە تەپە گەورە، تەپەی دەگرمان، تەل زێدان و زۆری دیكە بەڵگەی كاروباری بەڕێوەبردنن. بەڵام پێچەوانەی میسۆپۆتامیای باشوور، لە باكوور بەڵگەی یەكلاكەرەوەمان بۆ دەستبەسەرداگرتنی كاڵا و بابەتەكان لە لایەن پیاوانی دەستەبژێر و هەبوونی ڕێوڕەسمی ئایینی و ناشتن، دەستنەكەوتووە. لە هەمان كاتدا بەڵگەكان سەرەتای دەركەوتنی كۆمەڵگەی ئاڵۆز، نیشان دەدەن، جارێ سەرۆك و كۆمەڵێكی دەستەبژێر دەرنەكەوتوون.