مه‌عرووف مه‌جید سه‌رۆكی رێكخراوی ئاینده بۆ پاراستنی ژینگه له تازه‌ترین تویژینه‌وه‌ی خۆی سه‌باره‌ت به ژینگه به ناونیشانی به‌فیڕۆدانی خۆراك و كاریگه‌رییه‌كانی له‌سه‌ر ژینگه و ئاماژه‌ی به‌وه داوه كه ئه‌گه‌ر به‌فیڕۆدانی خۆراك وڵاتێك بووایه ئه‌وا ده‌بووه سێیه‌م وڵات له ده‌ردانی گازی گه‌رمخانه‌یی.
ئه‌و توێژه‌ره ده‌ڵێت: پاشخوان (پاشه‌ڕۆی خۆراك) بووه‌ته یه‌كێك له‌و پرسه گرنگانه‌ی كه له پێشه‌نگی لیستی گفتوگۆكانی نێوان ئه‌وانه‌ی په‌یوه‌ندییان به كه‌شوهه‌وا و ورده‌كارییه‌كانی په‌یوه‌ست به‌وه‌وه هه‌یه، به‌هۆی كاریگه‌رییه ڕاسته‌وخۆكانی له‌سه‌ر زیادبوونی گازه گه‌رمخانه‌ییه‌كان و ده‌ردانی گازی ژه‌هراوی، هه‌روه‌ها به‌هۆی زیانه ژینگه‌ییه‌كانی په‌یوه‌ست به كه‌شوهه‌وا و به‌رزبوونه‌وه‌ی دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن كه له ئه‌نجامی فڕێدانی زبڵ و خاشاكه‌وه دروست ده‌بێت دوای كارلێكی پاشماوە دروست ده‌بێت.
له به‌رامبه‌ر ئه‌و مه‌رتسییه گه‌وره‌یه‌ش، له ساڵی 2019 كۆمه‌ڵه‌ی گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان، له كۆبونه‌وه‌ی 74 خۆیدا 29ی ئه‌یلولی وه‌كو ڕۆژی هۆشیاری له‌ده‌ستدانی خۆراك و پاشه‌رۆ ده‌ستنیشان كرد.
له به‌فیڕۆدانی خۆراكدا، عێراق و هه‌رێمی كوردستان له كوێی ئه‌و مه‌ترسییه‌دان؟
مه‌عرووف مه‌جید نووسیویه‌تی: به‌پێی ئامارێك رێژه‌ی هه‌ژاری له عێراق بریتییه له 25%ی دانیشتوان، ئه‌م ژماره‌یه له ژێر هێڵی هه‌ژارییه‌وه ده‌ژین ئه‌مه له كاتێكدایه ئه‌و ڕێژه‌یه ساڵی 2019 (20%) بوو كه‌واته له ماوه‌ی 3 ساڵی ڕابردوو ڕێژه‌كه 5% به‌رز بۆته‌وه، عێراق یه‌كێكه له‌و وڵاتانه‌ی له به‌فیڕۆدانی خۆراك پێشه‌نگه.
له‌سه‌ر ئاستی جیهانی عێراق له پله به‌ندی 78ـەمین و له‌سه‌ر ئاستی وڵاتانی عه‌ره‌بی هه‌شته‌م وڵاته، له ڕووی بوونی ڕێژەی هه‌ژاری له وڵاته‌كه‌دا.
وه‌زاره‌تی ژینگه‌ی عێراق ئاشكرای كرد، كه ڕۆژانه 20هه‌زار تۆن خۆراك به‌فیڕۆ ده‌چێت، شاره‌زایان تێچووی به 8ملیۆن دۆلار مه‌زه‌نده ده‌كه‌ن.
عێراق له‌نێو ئه‌و وڵاتانه‌دا پۆلێن كراوه كه زۆرترین خۆراك به‌فیڕۆ ده‌دات و ئه‌مه‌ش په‌یوه‌سته به سروشتی داب و نه‌ریتی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه، به‌و پێیه‌ی پاشه‌ڕۆی خۆراك نزیكه‌ی 43%ی كۆی پاشه‌ڕۆی ئه‌و وڵاته پێک ده‌هێنێت.
به پێی ئاماره‌كانی وه‌زاره‌تی شاره‌وانی و گه‌شتوگوزاری هه‌رێمی كوردستان رۆژانه له هه‌رێمی كوردستان نزیكه‌ی 4هه‌زار ته‌ن خۆراكی ماڵان و شوێنه گشتییه‌كان وه‌كو پاشماوه فرێده‌درێن، ئه‌مه له كاتێكدایه ئه‌گه‌ر ئه‌و بڕه خۆراكه به پاره مه‌زه‌نده بكرێت ئه‌وا رۆژانه له هه‌رێمی كوردستان به به‌های(4) ملیار دینار خۆراك به فیرۆده‌درێت.
ئه‌مه‌ش ئه‌و راستییه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێ به فیرۆدانی خۆراك له‌سه‌ر ئاستی تاك له هه‌رێمی كوردستان زیاتره وه‌ك له شاره‌كانی تری عێراق.
كاریگه‌رییه ئابوورییه‌كان
شاره‌زایان هۆشداری ده‌ده‌ن له كاردانه‌وه‌ی گه‌وره‌ی ئابووری له‌سه‌ر عێراق له ئه‌نجامی ئه‌و بڕه خۆراكه به‌فیڕۆدراوانه، هه‌روه‌ها ئه‌و هه‌وڵه گه‌وره‌یه‌ی كه پێویسته بۆ فڕێدان یان ڕیسایكلكردنیان، له‌مباره‌یه‌وه شاره‌زایانی ئابووری به‌فیڕۆدانی خۆراك به‌شێكه له دابونه‌ریت له كۆمه‌ڵگای عێراقی له‌ژێر ناوی ڕێزلێنان له میوان، به ئاماده‌كردنی بڕێكی زۆر خواردن، خواردنی گه‌وره‌تر له‌وه‌ی خێزان پێویستی پێیه‌تی به شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام و ڕۆژانه، له پێشبینی هاتنی میوانی چاوه‌ڕوانكراو یان نەچاوه‌ڕوانكراو.
ده‌رئه‌نجامه ژینگه‌ییه‌كان
كێشه‌ی به‌فیڕۆدانی خۆراك ته‌نها له زیانی ماددیدا سنوردار نییه، به‌ڵكو هه‌ڕه‌شه له لێكه‌وته ژینگه‌ییه‌كانی زیاتر ده‌كات كه مه‌ترسی له‌سه‌ر ته‌ندروستی گشتی دروست ده‌كات، ڕێژه‌ی به‌رزی به‌فیڕۆدانی خۆراك له عێراق له ڕه‌فتار و ده‌ركه‌وته هه‌ڵه‌كانی شێواندنی بینین له شاره‌كاندا، به تایبه‌ت كه ژێرخانی شاره‌وانییه‌كان به‌س نییه بۆ جێگیركردنی ئه‌و بڕه زۆره‌ی خۆراكی به‌فیڕۆچوو و هه‌روه‌ها پاشماوه‌ی ماڵان.
شیبوونه‌وه‌ی ئه‌م پاشماوانه – له ئه‌نجامی به‌رزی پله‌ی گه‌رمی و شێداری – ڕه‌نگه ببێته هۆی ده‌ردانی گازی میسان ch4 و هه‌ندێك ژه‌هر، ئه‌مه جگه له بڵاوبوونه‌وه‌ی به‌كتریا زیانبه‌خشه‌كان له ژینگه‌ی عێراقدا.
بابه‌ته‌كه هه‌ر به‌وه‌وه ناوه‌ستێت، چونكه فڕێدانی پاشماوه‌ی خۆراك بۆ ناو ڕووباره‌كان ده‌بێته هۆی زیادبوونی پیسبوونی ئاو و زیان به جۆراوجۆری زیندوو ده‌گه‌یه‌نێت له ڕووی به‌كتریای باش و هێلكه‌ی ماسی و زینده‌وه‌ره زیندووه‌كانی تره‌وه، هه‌روه‌ها ڕه‌وایه‌تی ده‌دات به بڵاوبوونه‌وه‌ی زۆرێک له نه‌خۆشیه‌كان – به‌تایبه‌تی كۆئه‌ندامی هه‌ناسه و سنگ و پێست – به‌هۆیه‌وه بۆ پاشه‌ڕۆ و ئه‌وه‌ی لێی ده‌رده‌چێت، داوای پاراستنی ژینگه له ڕێگه‌ی مردەوژیکردن (ڕیسایكلكردن)ـی ئه‌م پاشماوه‌یه و گۆڕینی بۆ كۆمپۆست، كه له پیتاندنی كشتوكاڵیدا به‌كار ده‌هێنرێت و مادده خۆراكییه سوودبه‌خشه‌كان بۆ خاكه‌كه دابین ده‌كات.
ئاماری به‌فیڕۆدانی خۆراک
مرۆڤایه‌تی ساڵانه به مه‌زه‌نده‌كردن ٢.٢٤ملیار تۆن پاشماوه‌ی ڕه‌ق له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆیی به‌رهه‌م ده‌هێنێت و ته‌نها له‌سه‌دا ٥٥ی له دامه‌زراوه كۆنترۆڵكراوه‌كاندا به‌ڕێوه‌ده‌برێت، ساڵانه نزیكه‌ی ٩٣١ ملیۆن تۆن خۆراك له‌ده‌ست ده‌چێت یان به‌فیڕۆ ده‌چێت و تا ١٤ ملیۆن تۆنیش ده‌چێته ناو كۆمپانیای From پاشماوه‌ی پلاستیكی بۆ ئیكۆسیسته‌می ئاوی.
ئاماره‌كان ده‌ری ده‌خه‌ن له هه‌ر خوله‌كێكدا هاوتای یه‌ك بارهه‌ڵگری زبڵ و پلاستیك فڕێ ده‌درێته ناو زه‌ریاكانه‌وه، نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ده‌ڵێت: ئه‌گه‌ر زه‌ره‌ر و به‌فیڕۆدانی خۆراك وڵاتێك بووایه ئه‌وا ده‌بووه سێیه‌م وڵات له ده‌ردانی گازی گه‌رمخانه‌یی، چونكه زیاتر له ٧٥%ی هه‌موو پاشماوه‌ی خۆراك به شێوه‌ی زانستی چاره‌سه‌ری بۆ ناكرێت.
هه‌ر ئه‌مه‌شه وای كردووه، ده‌رهێنانی سه‌رچاوه نیوه‌ی ده‌ردانی كاربۆن له جیهاندا پێكده‌هێنێت و له‌سه‌ر ئاستی جیهانیش، بڕی پاشماوه‌ی ڕه‌قی شاره‌وانییه‌كان ده‌توانێت له نزیكه‌ی ٢.٢٤ ملیار تۆنه‌وه بۆ ٣.٨٨ ملیار تۆن تا ساڵی ٢٠٥٠ به‌رزبێته‌وه.
به‌فیڕۆدانی خواردن
به پێی ئاماره‌كان زۆرترین ژماره‌ی به‌فیڕۆدانی خۆراك له‌و دوو وڵاته تۆمار كراوه كه ژماره‌ی دانیشتووانیان زیاتر له یه‌ك ملیار كه‌سه، چین ساڵانه به مه‌زه‌نده‌كردن ٩١.٦ ملیۆن تۆن خۆراك به‌فیڕۆ ده‌دات له‌كاتێكدا هیندستان ٦٨.٨ ملیۆن تۆن خۆراك به‌فیڕۆ ده‌دات.
ئه‌مه‌ریكا له ڕیزبه‌ندیه‌كه‌دا كه‌مێك دابه‌زیوه به 19.4ملیۆن تۆن پاشخوان (پاشماوەی خۆراك) له كاتێكدا له ئه‌وروپا و فه‌ره‌نسا و ئه‌ڵمانیا ساڵانه له نێوان پێنج بۆ شه‌ش ملیۆن تۆن به‌رهه‌م ده‌هێنن.
شته‌كان تا ڕاده‌یه‌ك جیاواز ده‌رده‌كه‌ون كاتێك باس له‌و پاشماوه ده‌كرێت كه بۆ هه‌ر تاكێك به‌رهه‌م ده‌هێنرێت، بۆ نموونه، تێكڕای ماڵێك له هیندستان ساڵانه ٥٠ كیلۆگرام خۆراك فڕێده‌ده‌ن له‌كاتێكدا ئه‌مه له ئه‌مریكا بۆ ٥٩ كیلۆگرام به‌رز ده‌بێته‌وه.
هه‌رچه‌نده پێده‌چێت ئاستێكی تاڕاده‌یه‌ك كه‌می به‌فیڕۆدانی كۆی خۆراكی هه‌بێت به به‌راورد به وڵاتانی دیكه كه 2.6 ملیۆن تۆن له ساڵێكدا هه‌یه، به‌ڵام پێوه‌ره‌كه ده‌ریده‌خات كه ئوسترالیا ئاستێكی به‌رزی پاشه‌ڕۆی بۆ هه‌ر تاكێك هه‌یه كه 102 كیلۆگرامه له ساڵێكدا.
له به‌رامبه‌ردا، كۆی پاشماوه‌ی ماڵان له ڕووسیا ساڵانه ده‌گاته ٤.٩ ملیۆن تۆن، پاشماوه‌ی سه‌رتاسه‌ری ته‌نها ٣٣ كیلۆگرامه.
كه‌مكردنه‌وه‌ی له‌ده‌ستدان و به‌فیڕۆدانی خۆراك له جیهانێكدا بووه‌ته شتێكی زۆر گرنگ كه ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه تووشی برسێتی بوون له ساڵی ٢٠١٤ه‌وه هێواش هێواش زیاد ده‌كات، و ڕۆژانه تۆنێك خۆراكی خواردن له‌ده‌ست ده‌چێت و یان به‌فیڕۆ ده‌چێت.
له ئاستی جیهانیدا، ساڵانه نزیكه‌ی له‌سه‌دا ١٤ی خۆراك له‌ده‌ست ده‌چێت دوای دروێنه‌كردنی، تا قۆناغی فرۆشتنی تاكه‌كه‌سی زنجیره‌ی دابینكردن و له‌وانه‌ش؛ به‌پێی خه‌مڵاندنه‌كان له‌سه‌دا ١٧ی خۆراك له ئاستی فرۆشتنی تاكه‌كه‌سی و به‌كاربه‌ردا به‌فیڕۆ ده‌چێت.
به فیرۆدانی خۆراك به ژماره.
بۆ نموونه كێشه‌یه‌كی جیهانی له به‌فیڕۆدانی خۆراكدا هه‌یه، به‌و پێیه‌ی كێشی ئه‌و خۆراكانه‌ی له جیهاندا فڕێدراون له ماوه‌ی ساڵێكدا گه‌یشتووه‌ته نزیكه‌ی یه‌ك ملیار و ٣٠٠ ملیۆن تۆن، هه‌روه‌ها تێكڕای جیهانی به‌فیڕۆدانی خۆراك بۆ هه‌ر كه‌سێك گه‌یشتووه‌ته ٧٤ كیلۆگرام خۆراكی به‌فیڕۆدراو له ساڵێكدا.
له جیهانی عه‌ره‌بیدا تێكڕای به‌فیڕۆدانی خۆراك بۆ هه‌ر كه‌سێك له ساڵێكدا گه‌یشتووه‌ته 100 كیلۆگرام كه زیاتر له 40%ی ڕێژه‌ی جیهانییه و میسر، عێراق، سعودیه، سودان و جه‌زائیر له پێشه‌نگی وڵاتانی به‌فیڕۆدانی خۆراكدان له جیهانی عه‌ره‌بیدا .
دیارده‌ی به‌فیڕۆدان و له‌ده‌ستدانی خۆراك له‌جیهاندا به‌شێوه‌یه‌كی به‌رفراوان بڵاوبووه‌ته‌وه، خۆراك بۆ خۆراكدانی حه‌وت ملیار كه‌س به‌رهه‌مده‌هێنرێت، به‌ڵام له‌ئێستادا 811 ملیۆن كه‌س هه‌موو شه‌وێك به‌برسی ده‌خه‌ون، له‌سه‌دا 28ی زه‌وییه كشتوكاڵییه‌كانی جیهان ئه‌و خۆراكه به‌رهه‌مده‌هێنن كه به‌فیڕۆده‌چێت، له‌بری ئه‌وه‌ی خۆراكیان پێبدرێت بۆ ئه‌وانه‌ی پێویستیان پێیه‌تی.
هه‌روه‌ها خۆراكی به‌فیڕۆچوو له جیهانی پێشكه‌وتوودا ده‌چێته زبڵدانه‌كان كه گازی گه‌رمخانه‌یی به‌رهه‌م ده‌هێنن، له ڕاستیدا به‌فیڕۆدانی خۆراك و له‌ده‌ستدانی ده‌بێته هۆی ده‌ردانی زیاتر له سێ ملیار ته‌ن له‌و گازانه ساڵانه.
به‌م شێوه‌یه به‌فیڕۆدان و له‌ده‌ستدانی خۆراك له دوای ئه‌مریكا و چین سێیه‌م گه‌وره‌ترین به‌رهه‌مهێنه‌ری گازه گه‌رمخانه‌ییه‌كانه.
ئه‌م گازانه هۆكاری سه‌ره‌كی ڕوودانی كێشه‌كانی كه‌شوهه‌وان و كاریگه‌رییان له‌سه‌ر سه‌رچاوه ئاوییه‌كان هه‌یه و ڕێژه‌ی بیابانبوون و وشكه‌ساڵی زیاد ده‌كه‌ن و پێشبینی نه‌كردن و توندیی دیارده‌كانی كه‌شوهه‌وا خراپتر ده‌كه‌ن، هه‌موو ئه‌مانه به‌روبوومه‌كان له‌ناو ده‌به‌ن و دیارده‌ی برسێتی له زۆر شوێنی جیهان زیاد ده‌كه‌ن.
چۆن به‌فیڕۆدانی خۆراك ڕابگرین؟
- زیادكردنی هۆشیاری سه‌باره‌ت به كاریگه‌رییه نه‌رێنییه‌كانی به‌فیڕۆدانی خۆراك، و ئه‌و چاره‌سه‌رانه‌ی كه پێویستن بۆ چاره‌سه‌ركردنیان.
- هه‌ماهه‌نگی و هاوكاریی نێوان ده‌ستپێشخه‌رییه‌كان له سه‌رانسه‌ری جیهان بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی كێشه‌ی به‌فیڕۆدانی خۆراك.
- داڕشتنی سیاسه‌ت و ستراتیژی و پرۆگرامی پێویست بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی به‌فیڕۆدانی خۆراك.
-پاڵپشتیكردنی ئه‌و پرۆگرام و پڕۆژانه‌ی وه‌به‌رهێنان كه له‌لایه‌ن كه‌رتی تایبه‌ت و كه‌رتی گشتیه‌وه جێبه‌جێ ده‌كرێن بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌م كێشه‌یه.