پێوە‌رە ڕە‌وشتییە‌كانی پیشەی ڕۆژنامەوانی
پ.د.ئاریانا ئیبراهیم*
هۆكارەكانی پەیوەندیی جەماوەری بە یەكێك لە پایە گرینگەكانی پەرەسەندنی كۆمەڵگاكان و پێوەرێك بۆ پێشكەوتن و شارستانیەتی تێیدا، دادەنرێ. پێویستە بەم هۆكارانە یان دامەزراوە میدیاییانە پارێزگاری لە ڕەسەنایەتی و كولتوور و ئەخلاقیاتی كۆمەڵگا بكەن. لەسەر ئەو بنەمایەی كە هەموو پیشەیەك ڕێوشوێنی ئەخلاقیی خۆی هەیە و، دەرككردنی گرینگیی ڕاگەیاندن و ئەو ئەركە گەورە و ترسناكانەی لە كۆمەڵگە بەجێی دێنێ، سیستمە سیاسییە جیاوازەكانی جیهان چەند سیاسەتێكی میدیاییی هەمەجۆریان داناوە كە لەگەڵ ئامانج و ئاراستە و تێڕوانینەكانیان دەگونجێ، پەیوەندییەكان لە نێوان بكەرانی لە لایەك و پەیوەندییەكانی نێوان ئەوان و كارمەندانیان لە لایەكی ترەوە، وە لە نێوان ئەوان و ئەو كۆمەڵگەی تێیدان لە لایەنی سێیەمەوە دیاری دەكات، ئەم ئەخلاقیات و ڕەفتارانە ڕەنگە زانراو و باو بن، لەوانەشە بنەما و پێوەرێك بن ڕێكخراوی پیشەییی پیشەكە دایبنێت و لەسەر ڕۆژنامەوانان پێویستە لە ڕەفتاریان بەرانبەر خۆیان و بەرانبەر هاوكارەكانیان و بەرانبەر جەماوەریان پابەند بن بە چەند پرەنسیپ و بەهایەكی بنەڕەتی. پابەندبوون بەم پرەنسیپ و بەهایە بنەڕەتییانە جۆرێكە لە ئەركە كەسییەكان، واتە پابەندبوونێكی كەسییە بە سیفەتێكی كەسی دەكەوێتە سەر هەر یەكێكیان بۆ ئەوەی ببێتە ڕەفتارێكی ساغ و ئەخلاقی، ئاماژە دەكات بۆ بنەما ڕوونەكانی ڕەفتاری پیشەیی لە دامەزراوەكانی ئامرازه كانی پەیوەندی و، هەروەها ئاراستە كاراكان و داوا پەیوەندارەكان بە هەر شتێك كە لە شێوازی كار و ئەنجامدان گونجاوە.
هەروەك دەزانین پیشەی ڕۆژنامەوانی تایبەتمەندییەكی گەورەی هەیە كە لە هەموو پیشەكانی تر جیایەچونكە ئەو قسە لەگەڵ عەقڵەكان بە هەموو ئاستە جیاوازەكانیەوە دەكات، بریتییە لە وشەی چاپكراو و خوێنراو كە هەموو ڕۆژێك بە جۆرەها وتار و ستوون و لێكۆڵینەوە و هەواڵ دەكەوێتە بەرچاوی خوێنەرانەوە، زێدەباری ئەو دەروازە جێگیر و ناجێگیر و وەرگێڕان و ڕاپۆرت و هونەرە ڕۆژنامەوانییە جیاوازەكانی تر كە لە ڕۆژنامەدا هەن، ئەوەش وا دەكات كارمەندانی ڕۆژنامە لە چەند ڕەوشت و ئاكارێكی باو و ناسراو لە سەرتاسەری جیهان هاوبەش بن كە دەستوورە ئەخلاقییەكانی ڕێكخراوە پیشەییەكانی هەموو كۆمەڵگایەك پاڵپشتی دەكات.
پێنج بازنەی ڕەوشتی، بنەما ئەخلاقییەكانی پیشەكە دیاری دەكەن، كە لە چوارچێوەیدا ڕۆژنامەوانان كار دەكەن و پێیان دەوترێ پێنج بازنەكەی گۆڕاوە ڕەوشتییەكان، كە لێیان دەخوازرێ بڕیاری گونجاو بدەن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو هەڵوێستانەی تووشی دەبن.
هەروەك دەتوانین ناو لەم بازنە ڕەوشتییانە بنێین ئەو بەهایانانەی لە هەڵبژاردنی هەواڵەكان پەنایان بۆ دەبرێ و لە ئەنجامدانی پیشەكەدا پشتیان پێ دەبەسترێ.
ئەم گۆڕاوانە بە پێنج بازنەی بەیەكداچوو و یەك بەدوای یەك دەر دەكەون، كە بە بازنەیەكی بچووك لە ناوەڕاست دەست پێ دەكات و، بازنەكانی تری دەوری بە چەند مەودایەكی یەكسان یەك بەدوای یەك دێن و هەموو ڕۆژنامەوانێك لەناو سەرجەم ئەم بازنانە دەوەستێ و لەسەری پێویستە بە سەلامەتی لێیانەوە دەرچێت و بڕیارێكی ئەقڵانیی ساغ بدات، كە بە هۆیەوە هاوسەنگیی ئامانجدار وەدی بێت.
بازنەی یەكەم لە ناوەڕاست ئەو ئەخلاقیاتە تایبەتانە دەنوێنێ، كە هەموو ڕۆژنامەوانێك بەجیا دەستی پێوەدەگرێ، بەڵام هی دووەمی دەوری یەكەم ئەو پرەنسیپە ئەخلاقییانە دەنوێنێ كە هەموو دامەزراوەیەكی ڕۆژنامەوانی بۆ كارمەندانی دادەنێ وەك چوارچێوەیەكی سیاسیی ئەخلاقی كە بۆ خۆی دیاری دەكات، بازنەی سێیەمی دەوری دووەم وەك گشت و كۆ، گوزارشت لە ئەخلاقیاتی پیشەكە دەكات، واتە گوزارشت لەو ڕەفتارانە دەكات كە هەموو پیشە پەیوەندییە جەماوەرییەكان كۆنتڕۆڵ دەكات وەكوو سەندیكا ڕۆژنامەوانییەكان و هەموو بڵاوكاران و هیتر. بازنەی چوارەمی دەوری سێیەم ئەو پرەنسیپ و ڕەفتارانە لەخۆدەگرێ كە سیستمەكانی پەیوەندی لە هەموو كۆمەڵگایەك وەك گشت دەیسەپێنن ئەوانیش سیستمێكن فەلسەفە سیاسی و ئابووریییەكانی هەموو كۆمەڵگایەك دەیسەپێنن، زێدەی ئەو یاسا و قانوونانەی دەستەكانی یاسادانان دایاندەنێن. لە كۆتاییدا بازنەی پێنجەم دێت كە دەوری هەر چوار بازنەكەی تر دەدات كە ئەو سنوورانە لەخۆدەگرێ كە خەڵك لە هەر كۆمەڵگایەك دایدەنێن بەسەر هەموو چالاكییە مرۆییەكان و كەس ناتوانێ بیانبەزێنێ.
ئەگەر باس لە ڕادەی ترسناكیی پیشەی ڕۆژنامەوانی بكەین دەتوانین بە دوو ڕەهەندی بنەڕەتی ئاماژەی پێ بكەین كە بریتیین لە: ترسناكیی پیشەكە لەسەر ئەو ڕۆژنامەوانانەی كاری ڕۆژنامەوانی دەكەن؛ یەكەم لەبەرئەوەی هەستان بە ئەركی گەورە و ترسناك دەخوازێ كە ڕەنگە ڕۆژنامەوان لە پێناویدا ژیانی خۆی دانێت، دووەم ئەو مەترسییەی ڕۆژنامەوانیی لەسەر كۆمەڵگە دروستی دەكات لە كاتی دووركەوتنەوەی ئەو كەسەی ئەنجامی دەدات لە ئەخلاقیاتی پیشەی ڕۆژنامەوانی و ئەركە گرینگ و گەورەكانی پەیوەست پێوەی. بۆیە ئەو كەسەی ئەنجامی دەدات پێویستە سیفەتی تایبەت و زۆری هەبێ كە لە میانەیدا پێویستی بە وریایی و ژیرییە..