دانا له‌تیف
پانتاییه فکرییه‌كانی چۆنایه‌تیی ژیان هه‌مه‌لایه‌نه، له‌م ڕووه‌وه باسكردن و شیكردنه‌وه‌ی پانتاییه‌كانی چۆنایه‌تیی ژیان بایه‌خێكی یه‌كجار زۆری تێدایه، چونكه ده‌بێته‌هۆی به‌رچاوڕوونییه‌كی زۆر له‌ڕووی تێگه‌یشتن له‌م پرسه.
پاشخانه مێژوویی و تیۆرییه‌كه‌ی چه‌مكی چۆنایه‌تیی ژیان، دوورودرێژه و بۆچوونی هه‌مه‌چه‌شن و تاڕاده‌یه‌ك جیاوازیش له‌و باره‌یه‌وه بوونی هه‌یه، به‌ڵام ده‌كرێ بڵێین یەكێكە لەو چەمكانەی كە لە دوو توێی ئەم چەند دەیەی دوایی پتر بایه‌خی پێدراوه و لە كایە جیاوازە زانستییەكایشن خراوەتە بەر شیكردنەوە و ڕەخنەلێگرتنەوە و، لەو چەمكانەیە كە له‌لایه‌ن هه‌موو كەسێك، بێ بیركردنەوە و قووڵبووونەوە بەكاردەهێنرێت، چونكه زۆربەی جار لە ناساندنێكی قووڵ و وردی ئەم چەمكە هەڵدێن .(El din et al، 2013: 87) چۆنایه‌تیی ژیان چەمكێكی سەدەی بیستەم نییە، بەڵكو مێژووی بەكارهێنانی بۆ سەردەمی ئەرستۆ دەگەڕێتەوە كه باس له په‌یوه‌ندی نێوان چۆنایه‌تیی ژیان و به‌خته‌وه‌ریی به‌ها خودییه‌كانی تاك ده‌كات )عیسی زادە و دیگران، 2014: 2.( لە ئەدەبیاتی فەلسەفیی یۆنانی دێریندا بایەخی پێ دراوە و فه‌یله‌سوفه دێرینه‌كانی یۆنان لە باسی به‌خته‌وه‌رییدا پێیانوایە ژیانی ئەقڵانی مەرجێكی سەرەكییە و به‌خته‌وه‌ریی چێژێكی عەقڵانییە كە دەتوانین ئەم چێژە لە كاتی پەیبردن بە ڕاستیییەكان وەربگرین (دورانت،: 2002 76)، به‌ڵام ئه‌و چه‌مكه تاڕادەیەك لە سەدەی بیستەمەوە بۆتە جێی سەرەنجی بیرمەندان (McCall، 1975: 229) و، هێدی هێدی شێواز و ئەو پانتایەی بۆتە جێی سەرەنجی چۆنایه‌تیی ژیان گۆڕانی بەسەردا هات، هەر بۆیە دەكرێت پۆلینبەندییان بكەین لە سێ گۆشەنیگای جیاواز به‌م چه‌شنه‌ی خواره‌وه:
یەكەم: لەم گۆشەنیگایەدا، چۆنایه‌تیی ژیان تەنیا لە گەشەسەندنی ئابوورییەوە تەماشا دەكات. لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەم لە هەر شوێنێك ئابووری گەشەی بسەندایە، ئەوا ئه‌م چه‌مكه‌ش وەك ئەدگارێكی ئەو گەشەسەندنە دەبینرا و باس دەكرا، هەر لەبەرئەوە تاكو پێش گەشەسەندنیشی، ئابووری به پێودانگی ژیانی باش دانرابوو، ئەم پێودانگه‌ش پلەبەپلە ڕووبەڕووی پرسیار دەبۆوە، لەم ڕووەوه، گەشەسەندنی ئابووری پەیوەست بە چۆنایه‌تیی ژیان ببووە پێودانگی هەڵسەنگاندنی ئاستی ژیان، ئەم گۆشەنیگایە تاڕادەیەك تا دەیەی حەفتای سەدەی بیستەم درێژەی كێشا (غفاری و امیدی، 2009: 2)، بەڵام له ساڵی 1972 ڕووبەڕووی چەند پرسیار و ڕەخنەیەك بۆوە. پرسیارەكەش ئەمەبوو ئەگەر گەشەسەندنی ئابووری پێودانگی چۆنایه‌تیی ژیانە، كەواتە مەترسییەكانی گەشەسەندنی ئابووری و سوودوەرگرتنی بێ چەند و چوون لە سەرچاوە سروشتییەكان دەكرێ چۆن ئاڕاستە بكرێت؟
دووه‌م: بەهۆی ئەم ڕەخنە و پرسیارەوە كۆمەڵێ ناوەندی ئەكادیمی وه‌ك زانكۆكان بایەخیان بە ژینگە و هەستی تاكەكان بەرامبەر ژیان و هەروەها بەو دیاردە كۆمەڵایەتییانەی گوزارشت لەم هەستە دەكەن دا. لەمە بەدوا كایە كولتووریی و كۆمەڵایەتییەكانیش هاتنە نێو چەمكی چۆنایه‌تیی ژیانەوە، بە چەشنێك چەندین توێژینەوەی ڕووپێوویی هەمەچەشن لە دەروونناسیی كۆمەڵایەتیی و كۆمەڵناسیی ئەنجامدراو و ئەم پرسیارە سەرەكییەیان وروژاند كە ئاخۆ مرۆڤەكان لە جیهانێكی ئاوادا چ خەیاڵ و تێگەیشتنێكیان هەیە (عبدی و گودرزی، 1999: 154). ئەم وەرچەرخانە بە باشی ئەوە دەخاتەڕوو كە بایەخدان بە چەمكی چۆنایه‌تیی ژیان لە ئاستە بابه‌تییه‌كانه‌وه (Object) بەرەو ئاستە خودییه‌كان (Subject) ڕووی وەرچەرخاند.
سێیەم: سەرباری بایەخدان بە گەشەسەندنی ئابووری و ڕووكردنە لایەنە خودییه‌كان، بەڵام گۆشه‌نیگای سێیەمی ئەم چەمكە پەیوەستە بەو بایەخپێدانی هەمەلایەن و پێداگریی قووڵ به چەمكگەلێكی وەك سەرمایەی كۆمەڵایەتی و یەكانگیری كۆمەڵایەتی و توێژە كۆمەڵایەتییەكان و پەشێویی. (هادی اسماعیلی و فواد ایزدی، 2014:7).
ئەو كەسەی كە بۆ یەكەمینجار چەمكی چۆنایه‌تیی ژیانی به‌شێوه‌یه‌كی زانستی بەكارهێنا ئارسه‌ر سیسێل پیگۆ بوو لە ساڵی 1920 لە كتێبی (ئابووری و خۆشگوزەرانی). لەم كتێبەدا پیگۆ لەبارەی پارێزگاریكردنی دەوڵەت لە توێژە كەمدەرامەتەكانی كۆمه‌ڵگه و كاریگەری ئەم پارێزگاریكردنە بەسەریانەوە و ڕۆڵی بودجەی نیشتیمانی لە بەرزكردنەوه‌ی چۆنایه‌تیی ژیانیان دوا، بەڵام لەو سەردەمەدا تیۆر و بۆچوونەكانی پیگۆ شكستی خوارد بۆیه تا دوای جەنگی دووەمی جیهانی ئه‌و پرسه فەرامۆش كرا (غفاری و كریمی و نوزری، 2012، 110)، بەڵام وود(1999،Wood) پێیوایە لە پاش جەنگی جیهانی دووەم دوو ڕووداوی گرنگ ڕووی دا كاریگەری لەسەر توێژەران هەبوو تاكو هەمدیس باسی چۆنایه‌تیی ژیان بكەن ئه‌وانیش:
یەكەم: پەیوەستە بە ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانییەوە، لەو سەردەمەدا ئەو ڕێكخراوه پێناسەیەكی بەربڵاوی بۆ چەمكی سەلامەتی خستەڕوو كە لەم پێناسەیەدا سەلامەتی پێكدێت لە سەلامەتی فیزیكی و دەروونی و كۆمەڵایەتی، ئەمە بووە هۆی ئەوەی توێژەران دەیان ڕێوشوێن و ئامراز بگرنه‌بەر بۆ پێوانەگرتنی.
دووەم ڕووداوی گرنگ كە بووەهۆی هێنانەكایەوەی ئاڕاسته‌یه‌كی تایبەت سەبارەت به چۆنایه‌تیی ژیان ئەویش لەرێگەی قسەكردن لەسەر ئەو نادادپەروەرییە فراوانەی لە كۆمه‌ڵگه خۆرئاواییەكاندا هەبوو، ئەمە بووە هۆی ئەوەی چەندین چالاكیی كۆمەڵایەتی لە دەیەی 1960 بەدواوە ئەنجام بدرێت، هەر لەبەرئەمەبوو( فیشەر و شوسلەر) پێیانوایە دەستەواژەی چۆنایه‌تیی ژیان بەشێوەیەكی تایبەت و زانستیی لە ساڵی 1960 لە لایەن كۆمیسیۆنی سەرۆكایەتی كۆماری ئه‌مریكا لەبارەی ئامانجە نەتەوەییەكان خرایەڕوو (256:Wood، 1999). ڕاپۆرتەكانی ئەو كۆمیسیۆنە پێداگری زۆری لەسەر بەرنامە كۆمەڵایەتییەكانی وەك پەروەردە و تەوژمی مرۆیی، پەرەسەندنی كۆمەڵایەتی و دانیشتوان و بێوه‌یی و خۆشگوزەرانیی توێژە كۆمەڵایەتییەكان دەكردەوە و، دواتر ئەم بابەتانە بوونە بنەڕەت و پێوەرەكانی دیاركردنی چۆنایه‌تیی ژیان لە هەموو كۆمه‌ڵگه‌كانی جیهان (Lynda and Diana، 2005:14).
چەمكی چۆنایه‌تیی ژیان چەند دەیەیەكە كۆمه‌ڵه پرسێكی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و ئاستەكانی بەرێوەبردن و پلانی لۆكاڵی و نێونەتەوەیی خستۆتە ژێر كاریگەرییەوە. بە بایەخدان بە گەشەسەندنی كۆمه‌ڵگه و تاكەكانی، لەم ساڵانەی دوایی، بابەته‌كانی ئه‌م چه‌مكه لە شار و كۆمه‌ڵگه پیشەسازییەكان گرنگی زۆرتری پێ دەدرێت، چونكە گەشەسەندنی شار و كۆمه‌ڵگه مرۆییەكان دیارترین تاییەتمەندی وەرچەرخانە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانە، بۆیە هەڵسەنگاندنیشی، هەنووكە بۆتە جێی سەرەنجی توێژەران (اكبری، 2008: 121)، چونكه ئه‌م چەمكه سەرەتا تەنیا لە چوارچێوەی كایەكانی تەندروستیی و ژینگەیی و نەخۆشییە دەروونییەكان قەتیس دەبوو، بەڵام لە دوو توێی ئەم چەند ساڵانەی دوایی بۆتە چەمكێكی فرە ڕەهەند. هاوكات بایەخدانی تیۆرداڕێژەران و دەزگا نێودەوڵەتییەكان بە ڕەهەندە كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و كولتوورییەكانی پەرەسەندن، بەرزبوونەوەی چۆنایه‌تیی ژیان نەك وەك ئامرازی ڕووبەڕووبونەوەی ئاكامە نەویستراوەكانی كایەی سیاسەت و گەشەسه‌ندن، بەڵكو وەك ئامانجی سەرەكیی پەرەسەندن پێداگری لەسەر دەكرێتەوە و لەم چوارچێوەیەش، ئەدگارەكانی پەیوەست بە هەڵسەنگاندنی ئەركی بەرنامە و پلانەكان چەندین گۆڕانكاریش دێتە كایەوە، وێرای توخمە كەسیی و بابه‌تییه‌كان، پرسه كۆمەڵایەتیی و خودییه‌كانیش دەگرێتەوە (غفاری و امیدی،2009: 100)،
دەستەواژەی چۆنایه‌تیی ژیان چەندین قۆناغی مێژوویی تێپەڕاندووە و گۆڕانكاریی قووڵ بەسەر چوارچێوە و ڕەهەندەكانییدا هاتووە. ئەم دەستەواژەیە هۆگرییە كەسییەكان، ئەزموونەكان، هەستەكان و ڕوانگە و بۆچوونە فەلسەفیی، كولتووریی و دەروونیی و كۆمەڵناسیی و ئابوورییەكان لە ژیانی ڕۆژانەدا لە خۆدەگرێت. بایەخدان بە تاوتوێكردنی هۆكارە كاریگەرەكانی سەر به‌خته‌وه‌ری و خۆشگوزەرانی مرۆڤ پێشینەیەكی دوورودرێژی هەیە لە مێژووی ژیانی مرۆڤدا (بهمنی، 2010: 36). ڕۆبێرت شالوك (2004) یه‌كێكه له‌و كۆمه‌ڵناسانه‌ی زۆرترین بۆچوون و تیۆری له‌باره‌ی چۆنایه‌تیی ژیان خستۆته‌ڕوو پێیوایە بایەخدان بە توێژینەوەكانی پەیوەست بە چۆنایه‌تیی ژیان لە ڕووی مێژووییەوە لەم چوار بوارەوە سەرچاوە دەگرێت:
1- لێڕوانینەوە لەم بۆچوون و باوەڕەی كە پێشكەوتنە زانستیی و پزیشكیی و تەكنەلۆژییەكان بە تەنیا دەتوانن به‌خته‌وه‌ری و ئاسووده‌یی مرۆڤ فەراهەم بكەن و لەبری ئەوە، بایەخدان بەم پرسەی كە هەستی ئاسووده‌یی كەسیی و خێزانیی و كۆمەڵایەتیی ئەوكاتە دروست دەبێت كه ئەو پێشكەوتنانەی ڕوو ده‌ده‌ن، لەگەڵ بەها و تێگەیشتن و هەلومەرجە كۆمەڵایەتی
و ژینگەییەكان تەبا و كۆدەنگ بن.
2- گۆڕانی تێڕوانینی تاكەكان سەبارەت بە خزمەتگوزارییەكان: ئەویش بە هۆی پێوانه‌ی دەرئەنجام و ئاكامەكانی ژیانی تاك لە كۆمه‌ڵگه‌دا.
3- زیادبوونی دەسەڵاتی بەرخۆران (المستهلك) و دروستبوونی بزووتنەوە و ڕێكخراوی دەستەبەری مافی نەخۆش و پێداگری ئەم بزووتنەوانە لەسەر بەرنامە و پلانی كەسی و بایەخدان بە كاریگەری بەرنامە و پلانە حكومییەكان بۆ دیاریكردنی چارەنووسی خۆیان.
4- سەرهەڵدانی گۆڕانكاری كۆمەڵناسیانە لە ناساندنی ڕەهەند و لایەنە خودی و بابەتییەكانی چۆنایه‌تیی ژیان پێداگری لەسەر تایبەتمەندییە كەسی و تاكەكەسییەكانی ئەم چەمكە (schalock، 2004: 116).