فەلەكناسێكی كورد: گۆڕانی کەشوهەوا لە كۆرۆنا مەترسیدارترە

لوقمان حەوێز، كە فەلەكناسی كوردە توێژینه‌وه‌یه‌كی تازه‌ی بڵاو كردووه‌ته‌وه‌ و باس لەوە دەكات گۆڕانی ئاو و هەوای هەسارەكەمان ڕاستیەكی مەترسیدارە و بەڕێوەیە. . بەر لە پترە لە دوو ساڵ ڤایرۆسێكی نوێی كۆرۆنا سەری هەڵدا كە ناوە زانستیەكەی SARS-CoV-2 یە و هەندێك لە مرۆڤە بەركەوتووەكان تووشی نەخۆشینی COVID-19 دەكات، ڤایرۆسی كۆرۆنا تاوەكو ئێستا بۆتە هۆی مردنی پتر لە ٦ملیۆن كەس لە سەرانسەری جیهان و هێشتا گەلێك لە كۆمەڵگاكان بەدەستیەوە دەناڵێنن، جگە لەو هەموو قوربانیەش، كەوتنەوە و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا بووە هۆی نانەوەی زیانی ئابووری زۆر گەورە كە پتر بووە لە ترلیۆنەها دۆلار، بازدانی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە ئاژەڵە كێویەكان بۆ مرۆڤ بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ بەهۆی ڕەفتارە نامۆیەكانی مرۆڤ و زێدەڕۆییەكانی بوو بۆ سەر سروشت، بۆیە ئەگەر مرۆڤ چاو بەو ڕەفتارانەیدا نەخشێنێتەوە ئەوا دوور نیە لە داهاتوودا ڤایرۆسی تری هاوشێوە یان كوشندەتریش باز بدەن بۆ مرۆڤ.

لوقمان حەوێز، دەشڵێت ئێستا دیاردەیەكی گەلێك مەترسیدارتر بەڕێوەیە لەسەر هەسارەكەمان كە دەیەها ساڵە تێكڕای زانایان لە بواری كەشناسی و ژینگە حكوومەتەكان و كۆمپانیاكانی وزە و سەرمایەدارانی لێ ئاگادار دەكەنەوە ئەویش دیاردەی گۆڕانی ئاو و هەوای سەر هەسارەكەمانە، ڕاستە تا ئێستا ئەو دیاردەیە ئەوەندە خێرا نەبووە بۆ نمونە وەكو سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنا مرۆڤەكان و حكوومەتەكانی تووشی ڕاچڵەكین كردبێت، بەڵام دیاردەكە بەڕێوەیە و بەخێراییش بەرەو هەڵكشانە. بە كورتی دیاردەی گۆڕانی ئاو و هەوا بەهۆی بەرزبوونەوەی تێكڕای پلەكانی گەرمای سەر ڕووی زەوی و بەرگە هەوایەكەی ڕوودەدات ئەویش بەهۆی زۆربوونی بێوێنەی چالاكیەكانی مرۆڤە كە خۆی بە پلەی یەكەم لە سوتاندنی بڕێكی ئێجگار زۆر لە سوتەمەنیە بەبەردبووەكان دەبینێتەوە وەكو خەڵوزی بەردین و نەوت و گازی شل، تاوەكو ئێستا مرۆڤ پشكی شێر لە وزە دەست دەكەوێت لەڕێگەی سوتاندنی ئەو سووتەمەنیە دژە ژینگانە كە دەبنە هۆی بەرهەمهێنانی بڕێكی ئێجگار زۆر لە گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن و ئۆكسیدی نایترۆجین و ئۆكسیدی كبریت هەروەها گازی میسان و هەندێك گازی تر، هەموو ئەو گازانە گەرمی بەبڕێكی زۆر زیاتر لە گازە سروشتیەكان قەتیس دەكەن لەنێو بەرگە هەوای سەر هەسارەكەمان و ئەمەش لە ماوەی دەیەها ساڵی ڕابردوو بۆتە هۆی زۆربوونی تێكرای پلەكانی گەرما لەسەر هەسارەكەمان، بەو هۆیەشەوە دیاردەی گۆڕانی كەش و هەوا سەری هەڵداوە.
لە بەشێكی دیكەی وتارەكەیدا ئەو فەلەكناسە كوردە نووسیویەتی: سەرهەڵدانی دیاردەی گۆڕانی كەش و هەوا بۆتە هۆی توندبوونی دیاردەكانی تری نێو كەش و هەوا، بۆ نمونە كەمبوونەوەی دابارین بەگشتی بۆتە هۆی زۆربوون و توندبوونی ووشكی لە گەلێك ناوچەی جیهان وەكو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوەراستی ئاسیا، لەهەندێك شوێنی تری جیهان دابارینەكان زۆرتر و توندتربوون و لافاوەكان لە زۆربوون بوون بۆ نموونە لە هەندێك لە ناوچەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا و ووڵاتەكانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، هەروەها ئەو دیاردەیە بۆتە هۆی توانەوەی بڕێكی زۆر لەبەفری جەمسەری باكور و گرینلاند ئەمەش بۆتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی زەریاكان، یەكێك لە كاریگەریەكانی تری ئەو دیاردەیە بریتی بووە لە زۆربوونی ڕێژەی هەڵمی ئاو بە گشتی لە نێو بەرگە هەوا ئەمەش بۆتە هۆی زۆربوونی بارانی بەخوڕ و بەلێزمە، گۆڕانی ڕێڕەوەكانی تەوژمەكانی با jet. stream یەكێك بووە لە كاریگەریەكان ئەمەش بۆتە هۆی تێكشێوان و گۆڕانی كەش و هەوای گەلێك ناوچە لە جیهان كە ئاكامە درێژخایەنەكانی هێشتا دیار نیە، بەڵام بە دڵنیاییەوە كاریگەری خراپی لەسەر كشتوكاڵ و بەرهەمهێنانی خۆراك دەبێت ئەمەش لەوانەیە كێشە و قەیرانی گەورەتر بەدوای خۆیدا بهێنێت لە چەند دەیەی داهاتوو…
لوقمان حەوێز، ئاماژە بەوە دەدات: كە ئەگەر تاوكو ساڵی 2030 هەنگاوی جیددی نەگیرێتە بەر بۆ كەمكردنەوەی سوتاندنی بڕی ئەو سوتەمەنیە بەبەردبووانەی سەرەوە كە باسم كرد و دەرهاویشتنی گازە دژە ژینگەییەكان كەم نەكرێنەوە كە بەداخەوە هیچ پێناچێت ئەوە بكرێت، ئەوا ئەگەری زۆری ئەوە هەیە ئەو دیاردەیە زۆر خێراتر بێت و بەتەواوی لە دەست دەربچێت، ئەو كاتە تێكڕای زۆربوونی پلەكانی گەرما تا ناوەڕاستی ئەم سەدەیە لەوانەیە بگاتە نێوان 3 بۆ 4 پلەی سەدی، ئەمەش ئاكامەكانی زۆر خراپ و مەترسیدار دەبێت، زۆربەی ناوچەكانی ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا و باشوری ئەمەریكا دەبن بە بیابان، تێكڕای پلەكانی گەرما لە هاویندا زۆر زیاتر دەبن لەو شوێنانە، ووشكیەكی بێ وێنە باڵ دەكێشێت بەسەر هەندێك لەو شوێنانە بەشێوەیەك بەكەڵك ژیان نەیەن، ئەگەر دیاردەكەش تا كۆتایی سەدە بەردەوام بێت ئەوا تەنیا هەندێك لە پانتایی سەر هەسارەكەمان بەكەڵك ژیان و كشتوكاڵ دێت كە ئەویش ناوچەكانی سیبیریا و

باكووری ئەوروپا و ناوچە نزیكەكانی جەمسەری باكوور و كەنەدا و ئەنتاركتیكا دەگرێتەوە، دەبێت ئەو مرۆڤانەی دەمێنن لە ژیان بەرەو ئەو ناوچانە كۆچ بكەن، پێش ئەوەش شەڕ و ئاژاوە و كۆچكردنی بەكۆمەڵ باڵ بەسەر هەموو یان زۆربەی ناوچە زیان لێكەوتووەكانی جیهاندا دەكێشێت.
ئاخۆ ئێستا مرۆڤ دەزانێت سروشت زۆر لەو زیرەكترە؟ ئایا دەزانێت سروشت كاردانەوەی دەبێت لەبەرانبەر گۆڕینی تەرازووەكانی نێو سیستەمی ژینگەیی؟