بەشی دووەم
گفتوگۆی ئەمجارەی رۆژنامەی “هەولێر” لەگەڵ پرۆفیسیۆری یاریدەر لە بەشی كۆمەڵناسیی زانكۆی سەلاحەدین “د. محەمەد شوانی”ـیە، ناوبراو بێجگە لەوەی پسپۆریی لە كۆمەڵناسیی گشتیی و ئەنترۆپۆلۆژیادا هەیە، لە هەمان كاتدا خاوەنی چەندین كتێبی فیكریی و مەنهەجییە سەبارەت بە كۆمەڵناسیی و ئەنترۆپۆلۆژیا، لەم گفتوگۆیەدا بەپوختی لەبارەی گرنگی گەڕانەوە بۆ خوێندن و تیشكخستنە سەر ئەوە كەلێنانەی كە وا دەكات تاك لە خوێندن داببڕێت.
ڕۆژنامەی هەولێر: بە ڕای تۆ ئەم بە لێشاوچوونە بەرخوێندن پەیوەندی بە لایەنی ئابوورییەوە هەبێت، بە تایبەت بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بژێوی و بەدەستهێنانی كاری باشتر؟
د.محەمەد شوانی : جارێكی تر پرسیارەكەتان گەڕانە بە مەبەستی دۆزینەوەی هۆكاری سەرەكی چوونەوە بەرخوێندنە، خۆت دەزانی لە كۆمەڵناسیدا تیۆرێكمان هەیە هەر بە ناونیشانی هۆكارگەراییە، یەكێك لە زاناو كەسە دیارەكانی ئەم تیۆرە (ماكیڤەر)ە ئەو پێی وایە هەر ژیان بۆ خۆی پڕە لە بەرژەوەندی كەسی، تاكەكان لەناو كۆمەڵگەدا له هەموو لایەكەوه بە بەرژەوەندی دەورە دراون، ئەوكاتەش كە بەرژەوەندی دەردەكەوێت ئەم تاكانە هەڵوێستێك لە بەرامبەر ئەو بەرژەوەندیانەدا وەردەگرن، واتە هەموو بەرژەوەندییەك هەڵوێستێكی تایبەت بە خۆی هەیە. ئەوهەڵوێستەش پۆزەتیڤ، یان نێگەتیڤ دەبێت بەپێی سروشتی بەرژەوەندییەكە،، بە پێچەوانەوە ئەگەر بەرژەوەندیەكە بێ مەترسی و هەڕەشە بێت، یان بەو شێوازە ڕەفتار كردن دەستكەوتێكی مادی تێدا بێت زۆربەی تاكەكان بە ئەرێنی وەڵامی ئەدەنەوە، بۆیە هەڵوێست وەرگرتن بەرامبەر خوێندن لەم قۆناغەدا ئەرێنییە لەبەر ئەوەی دەستكەوتێكی ئابووری بە دواوەیە، ئەگەرچی هەر بە تەنیا ئابووری نییەو بە گشتی سەرنجراكێشانێكی بەردەوام هەیه لەنێوان بەرژەوەندی و هەڵوێست، تاك بۆ هەر هەنگاونانێك بیر لە بەرژەوەندیەكانی دەكاتەوە، دواتر دەیكاتە ڕەفتار و بەكردەوە دەیكات، ئەوكاتەی وەڵامدانەوە ڕوودەدات له نێوان بەرژەوەندی وهەڵوێست، ئەوا ئەو پاڵنەره دروست دەبێت كه بەبنەمای ڕەفتاری مرۆڤ دادەنرێت، ئیتر خوێندن بێت یان هەر كارێكی سەختی تر كە ماوەیەكی دوورودرێژو پانتاییەكی فراوانی ژیانی ڕۆژانەی داگیر بكات، ئەو ئامادەیە بۆ گەیشتن بە ئامانج و بەرژەوەندیەكانی بەردەوام بێت چونكە ڕەفتارەكانی لەسەر بنەمای بەرژەوەندیەكانی دامەزراون، بەرژەوەندیەكان دەبنە پاڵنەر بۆ كۆڵنەدان و وازنەهێنان، لێرەدا هۆكارەكانی گەڕانەوە بۆ خوێندنیش بێگومان یەكێك لە هۆكارەكانی دابینكردنی ژیانێكی باشتر و ئاستێكی ئابووری باشترە هەروەكو لە وەڵامەكانی پێشووتردا ئاماژەم پێدا، تاك هەر خۆبەخشانەو بە خێرو سەدەقە كار و ڕەفتار ناكات، دەزانێت ئەگەر بڕوانامەی زانكۆیی هەبێت لە فەرمانگەیەكدا دادەمەزرێت، كە دامەزرا بیر دەكاتەوە ئەگەر بڕوانامەكەی ماستەربێت مووچە‌كەی چەندی دەچێتەسەر و لە فەرمانەگەكەشدا چۆن سەیری دەكەن، ئەگەری ئەوەی هەیە پلەو پۆستی باشتری بدەنێ، دواتر ئەم باش بوونی ڕەوشی ئابووریە هەلی ئەوەی بۆ دەرەخسێنێت سەرمایەگوزاری زیاتر بۆ پەروەردەو خوێندن بكات و بودجەی زیاتری بۆ تەرخان بكات لە نێو خێزانەكەیدا تامناڵەكانی لە قوتابخانەی تایبەت و باشدا بخوێنن و واز لە خوێندن نەهێنن.
ڕۆژنامەی هەولێر: هەست بە خۆكەمزانین لە ڕووی كۆمەڵایەتیی و نزمی پێگەی كۆمەڵایەتی بە دیدی تۆ چ پەیوەندییەكی بە پرۆسەی گەڕانەوە بۆ خوێندن هەیە.
د. محەمەد شوانی: كەسایەتیتاك لە هەر كۆمەڵگە و قۆناغێكدا بەرهەمی ڕەوشی كۆمەڵایەتی ئەو كۆمەڵگەیە و ئەو قۆناغەیە كە تێیدا دەژیت، لە هەر قۆناغێكدا كۆمەڵگە لەسەر بنەماو پێوەرێكی دیاریكراو ڕیزبەندی تاكەكانی دەكات، بۆ نموونە لە قۆناغی دەربەگایەتیدا خەسڵەتەكانی پیاوەتی بریتین لەسەر سەختی و پاشگەزنەبوونەوەو توندوتیژی پیاوانە و ئامادەبوون لە پرسە كۆمەڵایەتی و ئازایەتی و پشتگیری و بەشداری لە كارو ئەركەكانی خێڵ و بنەماڵە و..هتد وەكو دەڵێن (لەگەڵ عامی بچیە شامی)، ئەو كەسەی نەرم ونیان و خاوە ن سۆزو یەكسانخوازی نێوان نێرو مێ و سەرقاڵی كاری تایبەتی خۆی و خاوەن نەخشەو پلانی كەسایەتی خۆی بێت كەسێكی پەسەند نییەو كۆمەڵگەی دەرەبەگایەتی ڕووبەرووی شەرمەزاری و نزمیی دەكاتەوە، ناوناتۆرەو لەكەی كۆمەڵایەتی و ئاكاری بۆ دروست دەكەن، ئەگەر لەم بارەوە سەیر بكەیت لە دیوەخانی زۆربەی ئاغاو بەگ و میرو بنەماڵە خانەدانەكاندا پیاوێكیان هەیە بە شێت یان بە ناتەواو یان بە هەقانی ناسراوە و هەموو قسەیەك دەكات، ئەگەر كەسێك ماوەیەك بێت دیار نەبێ و كارێكی بۆ دیوەخان نەكردبێ یان لە قسەیەكی پەشیمان بووبێتەوە یان سەرقاڵی كاری تایبەتی خۆی بێت ئەو پیاوەی شێتە هەیانە لە دیوەخاندا بە ئامادەبوونی ئاغاو پیاو ماقوڵان قسەیەك بەو كەسە دەڵێت سزایەكی دەرونی و كۆمەڵایەتی دەدات هەست بە نزمی و كەمی بكات، بە پێچەوانەوە لە كۆمەڵگەی سەرمایەداری و سیستەمی بیرۆكراسیدا ڕیزبەندی تاك لەسەر پێوەرو بنەمای ترە، زیاتر توانا و شارەزایی كەسی و لێهاتوویی و پسپۆڕی ئەمە دیاری دەكاتـ، بەرزی و نزمی بە پێی توانا كەسیەكانی ئەو كەسە خۆیەتی، ئەو كەسە هەرچەندێك شارەزایی زیاتر بێت ڕێزو پلەی بەرزتری هەیە بۆیە تاكەكان هەمیشە سەقاڵی بەرزكردنەوەی ئاستی زانیاری خۆیانن، بەڵام كۆمەڵگەیئێمە لەم قۆناغەدا كۆمەڵگەیەكی تێكەڵەیە هێشتا پاشماوەكانی ژیانی خێڵایەتی و بنەماڵەیی و نیمچە دەرەبەگایەتی لادێیی تێدا ماوەو لە لایەكی تریشەوە بە هۆی داهاتی نەوت و پشت بەستان بە مووچە‌و نەبوونی بەرهەمی ناوخۆ و كارنەكردن و بوون بە كۆمەڵگەیەكی بەكاربەر، تەنیا هەبوونی بڕوانامە ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لە ڕیزبەندی كردنی تاكدا، لە لایەك بە هۆی پاشماوەی هزرو جیهانبینییە خێڵایەتیەكە تاكی كوردی هەندێك پیشەی وەكو پاكەرەوەو بەردەست و چایەچیەتی و پۆستەكانی خوارەوەی پێ ناخۆشە وا هەست دەكات كەسێكی تر فەرمانی بەسەردا دەكات لە ڕووی كۆمەڵایەتیەوە لەو نزمترە بەڵام لەبەر ئەوەی بروانامەیەكی هەیە ئەمڕۆ بووە بە بەڕێوەبەر !یان بیردەكاتەوە كوڕو كچی فڵان بنەماڵە تا دوێنی باوكیان شوان و گاوان و هەژارێكی لادێیی نەخوێندەوار بوو ئێستا كوڕەكەی بەرپرسێكی باڵایە یان پێگەو شوێن ومووچە‌یەكی بەرزی هەیە، تەنیا لەبەر ئەوەی بڕوانامەی هەیە، ئەمیش لەگەڵ خۆیدا ئەو پرسیارە دەكات ئایا ئەمە چیی لە من زیاترە؟ ئیتر وەكو دەڵێن (كێچ دەكەوێتە كەوڵی) لە ڕێگای خوێندنی خێرا یان تاقیكردنەوەی دەرەكی، یان گەڕانەوە بۆ پەیمانگاو كۆلێژ یان بۆ خوێندنی باڵا مل دەنێت ڕوودەكاتە ئەمریكاو ئەوروپا و هندستان و سوودان و ئۆكرانیاو..هتد گوێ بە مەترسی و ماندووبون و خەرجی نادات، دەڵێت یەك دوو ساڵێكە تەواو دەبێت، گرنگ بڕوانامەكەیە!!
ڕۆژنامەی هەولێر: ئایا پێتوانییە گەڕانەوە بۆ خویندن هۆكارێكی سەرەكیە بۆ ئەوەی كە مرۆڤ خۆی لە بەشێك لە كێشە دەرونییەكان دوور بخاتەوە، و بە جۆرێ دووبارە بە كۆمەڵایەتیی ببێتەوە؟
د. محەمەد شوانی: ئێمە زۆرجار لە كۆمەڵناسیدا بە تایبەت لە دەرونناسیی كۆمەڵایەتیدا وێنەی سێ گۆشەیەك دەكێشین بۆ ڕەهەندەكانی كەسایەتی تاك، جەمسەرەكانی سێ گۆشەكە بەو پاڵنەر و وروژێنەرانە دادەنێن كە كاریگەریان لەسەر هەر مرۆڤێك هەیە، دەڵێین مرۆڤ به سێ وورووژێنەر كاریگەر دەبێت، ئەوانیش وورووژێنەری بایۆلۆژی ودەروونی وكۆمەڵایەتین، باسی ئەوەمان كرد لەم قۆناغەی كۆمەڵگەكەماندا نەبوونی بڕوانامە چۆن هەستی خۆ بەكەمزانی لای هەندێك درووست كردووە، ئەمە بابەتێكی دەروونییە، ئەگەرچی ڕەنگدانەوەی كۆمەڵایەتی و ئابووری و..هتدیشی هەیە، بێگومان هەموو ئەوانەی دەگەڕێنەوە سەر خوێندن بە قۆناغێكی لەم جۆرەدا تێدەپەڕن، دیالۆگ و گفتوگۆیەكی چڕیان لەگەڵ خۆیاندا كردووە، تاوتوێی لایەنە ئەرێنی و نەرێنییەكانی خوێندنیان كردووە، ئەمە خۆی دۆخێكی دەرونییە، هەتا ئەم دیالۆگە درێژەی كێشا بێت و ئەو كەسە بۆی نەلوابێت بیكاتە پراكتیك گرفتێكی دەرونی هەبووە، بۆیە ئەو پاڵنەر و وروژێنەرانه تەنها كاریگەرییان لەسەر بونیادی كەسایەتی ئەو كەسە دانەناوە، بەڵكو كاریگەییان لەسەر ئەو ڕۆڵانه هەبووە كه تاك گێڕاویەتی لە كۆمەڵگەدا ئیتر لە هەر شوێنێكدا كاری كردبێت، ئەگەر كچ و ژنی ماڵەوە بووبێت كارەكانی بە جوانی نەكردووە چونكە هزرو بیرو دڵی لای خوێندن بووە، ئەگەر فەرمانبەر بووبێت ئەركەكانی بە باشی ڕانەپەڕاندووە و كواڵتی بەرهەمی لە فەرمانگە یان كارگە و كارخانەكاندا لە ئاستێكی نزمدا بووە، لە لایەك بۆ خۆی سەرقاڵی خوێندنەوە بووە، یان نارازی بووە بە پۆست و پیشەكەی چونكە لە ڕووی دەرونییەوە ڕەزامەندی لەسەر شوێن و پلەوپایه و پۆستەكەی نەبووە، لەسەر ئەم بابەتە چەندین توێژینەوە كراوە، ئاستی ڕەزامەندی وەزیفی چ كاریگەریەكی هەیە لەسەر كوالتی بەرهەم، بۆیە یەكێك لە هۆكارەكانی گەڕانەوە بۆ خوێندن خۆ ڕزگاركردنە لەو بارە دەرونییەی بە هۆی نەبوونی بڕوانامەوە توشی كەسەكان بووە.
ڕۆژنامەی هەولێر: پەیوەندیی كۆمەڵایەتی چییە؟ ئینجایش گەڕانەوە بۆ خوێندن چ پەیوەندییەكی بە زۆربوون یان كەمبوونەوەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانەوە هەیە؟
د. محەمەد شوانی: جارێك لە بارەی ئەوەی پەیوەندی كۆمەڵایەتی چییە، ئەمە قسە زۆر هەڵدەگرێت و بابەتێكی سەرەكی كۆمەڵناسییشە، نەك هەر لە گەڕانەوە بۆ خوێندن بەڵكو لە تەواوی ڕەفتارەكانی تاكدا ڕۆڵی بنچینەییان هەیە، بۆیە دەمەوێت بە سوود وەرگرتن یانلە میانەی ئەو قسەو نوسینانەی لە ڕابردوودا لەسەر ئەم بابەتە كردوومە زیاتر قسە لەسەر ئەمە بكەم، پەیوەندی كۆمەڵایەتی ئەو هێڵە وەهمیە یان ئەو داوە خەیاڵیەیە كه له نێوان تاكەكانی هەر كۆمەڵگەیەك لەكۆمەڵگه مرۆییەكان درووست دەبن وبە یەكێك له گرنگترین پێویستیەكان و بنەما سەرەكیەكانی ژیانی مرۆڤەكان دادەنرێن، هیچ دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتی نیه لە ڕاپەڕاندنی ئەركەكانیدا سەركەوتوو بێت ئەگەر پەیوەندیەكانی ڕێك نەخات و بەووردی ئاراسته سایكۆلۆژیەكانی تاكەكانی نەخوێنێتەوه و لەو ژینگەیه تێنەگات لە چوارچێوەی دادەژین و نەزانێت چۆن مامەڵەیان لەگەڵدا دەكات و چۆن كاریان تێدەكات، واته سەركەوتنی هەر دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتی لەسەر چۆنیەتی ڕێكخستنی پەیوەندیەكانی ڕاوەستاوە، بۆ ئەوەی ئەم وەڵامەش پەویەست بێت بە وەڵامی ئەو پرسیارنەی سەرەوە كە لەسەر هۆكارەكانی گەڕانەوە بوون بۆ خوێندن، ڕێكخستنی پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان بەشێوەیەك لە شێوەكان مانای ڕێكخستنی بەرژەوەندی تاكەكان و ئاراستەكردنی ڕەفتاریان دەگەیەنێت، ئیتر ئەو ڕەفتارە بۆ خوێندن بێت یان هەڵبژاردنی هەر كارێكی تر كە بەشێكی زۆری تاكەكانی كۆمەڵگە بەیەكترەوە دەبەستێتەوە لە ڕێگای بەرژەوەندیەكانیانەوە بۆیە لە كاتی توێژینەوە لەم پەیوەندیانه پێویستە لایەنی چەندایەتی پەیوەندیەكه و لایەنی چۆنایەتی پەیوەندیەكە لەبەرچاوبگرین و لەیەكیان جیا بكەینەوە، یەكەمیان ئاماژە بەچەندایەتی ئەو كەسانه دەكات كە لەو پەیوەندیەدا بەشداری دەكەن، دووەمیشیان ئاماژەیه بەو ڕەوشەی پەیوەندیەكەی تێدا درووستبووە، له ڕووی فرە جۆری پەیوەندیەكانەوه دەشێ ئەم پەیوەندیانه كورتخایەن بن وەك وسڵاو و بەیانی باشێكی دوو كەس یان گفتوگۆ و وتوێژی نێوان كڕیارێك و فرۆشیارێك یان خاوەن دوكانێك، هەروەها دەشێ ئەم پەیوەندیانه درێژتر بن لەم جۆرانەی باسمانكرد، تا ماوەیەكی دیاریكراو بەردەوام بن وەكو پەیوەندی قوتابیان و خوێندكاران و كۆلێژەكانیان یان ئەو هاوڕێیانەی چەند ساڵێكی خوێندن پێكەوه دەبەنه سەر، یان دەشێ ئەم پەیوەندیان ەهەمیشەیی بن وەكو پەیوەندی باوكو مناڵەكانی، یان وەكو ژن و مێردایەتی لە هەندێك كۆمەڵگەدا، یان گەل وحكوومەتەكانیان، هەروەها شێوەی پەیوەندیەكان دەكرێ ڕوون و ڕاستەوخۆ بن یان لێڵ وناراستەوخۆ، بەشێوەیەكی گشتی ئەو هۆكارانەی بوونە هۆی درووست بوونی پەیوەندیه كۆمەڵایەتیەكان بریتین له تێركردنی كەسی واته لەژێر پاڵەپەستۆی پێویستیه دەرونییەكاندا تاكەكانی كۆمەڵگه پەیوەندی كۆمەڵایەتی لەگەڵ كەسانیتردا درووست دەكەن، بێگومان كەسێكی خوێندەوارو كراوەو خاوەن ئاستێكی بەرزی زانستی ومەعریفی جۆرو شێوەو ئاست و چەندایەتی پەیوەندیەكانی جیاوازە، ئێستا بە هۆی ئەو ئاهەنگ و گەشتی زانستی زانكۆكان و كەناڵەكانی ڕاگەیاندن و بڵاوكردنەوەی ئەو دیمەنانە كاریگەری هەیە لەسەر پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان و دواتر گەڕانەوە بۆ خوێندن هەرچەندە پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان بەپێی جۆری گروپە كۆمەڵایەتیەكان جیاوازن و لەناو یەك گرووپیشدا پەیوەندیەكان بەپێی جۆری ڕەگەز وباری كۆمەڵایەتی و تەمەن ومێژووی یەكترناسین و ماوەی پێكەوە كاركردن دەگۆڕێت، هەرچەندە هەر كۆبوونەوەی ژمارەیەكی زۆری لاوان و هاوتەمەنەكان لە هەردوو ڕەگەزی نێرومێ لە هۆڵێكدا و ڕۆژانە بەمەبەستی خوێندن كەش و ژینگەیەكی گونجاو درووست دەكات بۆ دروستكردنی پەیوەندیەكان و بوون بەهاوڕی و هاوپۆڵی خوێندن.