هۆنیار عەبدوڵڵا
ماددەی هۆشبەر گەورەترین و ئاڵۆزترین کێشەی تەندروستی، کۆمەڵایەتی، ئاسایش و ئابوورییشە؛ کە لە ئاستی جیهانیدا ڕووبەڕووی مرۆڤایەتی بووەتەوە و بە تایبەت کاریگەرییەکی وێرانکەری لەسەر کۆمەڵگەکان بەجێ هێشتووە. ئەم ماددانە کۆمەڵێک ماددەی کیمیایین، چ سروشتی یان دەستکرد، کە لە کاتی بەکارهێنانیاندا کاریگەری ڕاستەوخۆ دەکەنە سەر کۆئەندامی دەمار و مێشکی مرۆڤ، دەبنە هۆی گۆڕانکاری بنەڕەتی لە شێوازی هەستکردن، بیرکردنەوە، بڕیاردان و ڕەفتاردا.
ئەم کاریگەرییە کاتییە زۆر جار سەرەتایەکە بۆ دەرکەوتنی دیاردەی هۆکارەیی (ئالوودەبوون)، کە حاڵەتێکی نەخۆشی و درێژخایەنە و تێیدا مێشکی کەسی هۆکارە (بەکارهێنەر) تووشی گۆڕانکاری کیمیایی و پێکهاتەیی دەبێت، بە جۆرێک کە کۆنترۆڵی خۆی لەسەر بەکارهێنانی ماددەکە لەدەست دەدات و لە حاڵەتی وەستاندنیدا تووشی نیشانەی زۆر نەخۆشی دەبێت و ژیانی بە تەواوی وێران دەکات.
ماددە هۆشبەرەکان لە ڕووی پێکهاتە کیمیایی و کاریگەرییانەوە جۆراوجۆرن؛ هەندێکیان ماددەی هێمنکەرەوەن و دەبنە هۆی خاوبوونەوە و کەمکردنەوەی ئازار (وەک ئۆپیۆیدەکان: هێرۆین، مۆرفین، ئۆکسی کۆدۆن)، هەندێکی تر ورووژێنەرن و وزە و چالاکی جەستەیی و دەروونی زیاد دەکەن (وەک کۆکاین، ئەمفیتامین، میتامفیتامین، نیکۆتین)، هەندێکی دیکە ماددەی خەیاڵبزوێنن و دەبنە هۆی شێواندنی تێگەیشتن لە واقیع و دروستبوونی بینین یان بیستنی شتی ناڕاستەقینە (وەک LSD، Psilocybin)، هەندێکی تریشیان کاریگەری تێکەڵاویان هەیە وەک حەشیش و مەریوانە کە دەکرێت هێمنکەرەوە یان خەیاڵی یان تەنانەت ورووژێنەر بن بەپێی جۆر و بڕەکەی. هەندێک ماددەی دیکەش وەک ئێکستازی (MDMA) کاریگەری ورووژێنەر و دەروونی (psychotropic) تێکەڵاویان هەیە. ئەم جۆراوجۆرییە لە ماددەکاندا واتای ئەوەیە کە کاریگەرییەکانیان لەسەر تەندروستی و ڕەفتار زۆر فراوانە.
هۆکارەکانی کەسی بەرهەڵستی لە بەردەم بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لاواز دەکەن و دەبنە پاڵنەر بۆ کەسێک کە ڕوو لەم ڕێگەیە بکات زۆرن و پێکەوە گرێ دراون؛ لەوانە هۆکارە دەروونییەکان وەک بوونی کێشەی تەندروستی دەروونی بنەڕەتی وەک خەمۆکی، دڵەڕاوکێی توند، نەخۆشی دوو جەمسەری یان شیزۆفرینیا، کە هەندێک کەس بە ناوشیاری هەوڵ دەدەن بە بەکارهێنانی ماددەکان نیشانەکانیان کەم بکەنەوە (خۆچارەسەرکردن). هۆکارە کۆمەڵایەتییەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینن، بە تایبەت کاریگەری هاوڕێ خراپەکان و فشاری هاوڕێیان بۆ تاقیکردنەوە، هەستکردن بە گۆشەگیری و دابڕان لە کۆمەڵگە، یان هەوڵدان بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ گرووپێکدا. هۆکارە خێزانییەکانیش زۆر گرنگن، وەک نەبوونی پەیوەندی بەهێز و پشتگیری لەناو خێزاندا، ناکۆکی و کێشەی بەردەوام، یان تەنانەت بوونی کەسی هۆکارە (ئالوودەبوو) لەناو خێزاندا. هەستکردن بە بێهیوایی، بۆشایی لە ژیاندا، بێئامانجی، یان تاقیکردنەوە بەهۆی حەزێکی سادەی سەرەتایی یان نەزانین بە مەترسییەکان دەکرێت ببنە دەروازە. لە هەندێک حاڵەتدا، بەکارهێنانی درێژخایەنی هەندێک دەرمانی پزیشکی بۆ کەمکردنەوەی ئازار یان حاڵەتێکی تەندروستی دیکە دەکرێت ببێتە هۆی ئالوودەبوون. هەندێک لێکۆڵینەوەش ئاماژە بەوە دەکەن کە هۆکاری بۆماوەیی یان ژینگەیی لە سەرەتای ژیاندا کاریگەرییان لەسەر زیادبوونی ئەگەری ئالوودەبوون هەیە.
کاریگەرییە وێرانکارییەکانی ماددە هۆشبەرەکان زۆر گشتگیر و فرەلایەنەن و تەنها لەسەر کەسی بەکارهێنەر نامێنێتەوە، بەڵکوو خێزان، کۆمەڵگە، وڵات بە گشتی دەگرێتەوە. لە ڕووی تەندروستییەوە، کاریگەرییەکان کارەساتبارن؛ زیانی جددی بە مێشک (تێکدانی ناوەندی پاداشت و بڕیاردان)، دڵ و سووڕی خوێن (لێدانی ناڕێکی دڵ، جەڵتە)، جگەر (هەوکردن و لەکارکەوتن)، گورچیلە و، کۆئەندامی هەناسەدان (زیان بە سیپەلاک) دەگەیەنن. بەکارهێنانی دەرزی بە هاوبەشی یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی گواستنەوەی نەخۆشییە درمە ترسناکەکان وەک ڤایرۆسی نەمانی بەرگری لەش (HIV/AIDS) و ڤایرۆسەکانی هەوکردنی جگەر (Hepatitis B و C). دابەزینی کێش، لاوازبوونی سیستەمی بەرگری، تێکچوونی پاکوخاوێنی کەسی و، زیادبوونی ئەگەری تووشبوون بە جۆرەها نەخۆشی دیکە لە کاریگەرییە تەندروستییەکانی دیکەن. مەترسی لەسەر ژیانیش هەیە بەهۆی بەکارهێنانی بڕی زۆر (Overdose) کە دەکرێت ببێتە هۆی لەکارکەوتنی هەناسەدان یان دڵ و مردن.
لە ڕووی دەروونییەوە، ماددە هۆشبەرەکان زیانێکی زۆر بە تەندروستی دەروونی دەگەیەنن. دەکرێت ببنە هۆی توندتربوونی نیشانەکانی نەخۆشییە دەروونییەکانی پێشوو یان دروستبوونی نەخۆشی نوێ وەک تووشبوون بە دڵەڕاوکێی درێژخایەن، خەمۆکی توند کە دەکرێت ببێتە هۆی بیرکردنەوە لە خۆکوشتن، پەشێویی دەروونی و هژیان (Psychosis and delusions) بە تایبەت لەگەڵ بەکارهێنانی ماددە ورووژێنەرەکان یان خەیاڵییەکان. ئالوودەبوون خۆی دەبێتە هۆی لاوازبوونی توانای بیرکردنەوەی شیکاری و بڕیاردانی دروست، لەدەستدانی یادگە (بیرچوونەوە) و، تێکچوونی توانای کۆنترۆڵکردنی هاندەرەکان. زۆر جار کەسی ئالوودەبوو هەست بە شەرمەزاری و گلەیی لەخۆکردن دەکات، کە ئەمەش سووڕی نەخۆشییەکە زیاتر دەکات.
کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و خێزانییەکانی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان وێرانکەرن. پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەندامانی خێزان و هاوڕێ نزیکەکان تێک دەچێت، متمانە لەناو خێزاندا نامێنێت بە هۆی درۆکردن و دزیکردن، زۆر جار دەبێتە هۆی تێکچوونی شیرازەی خێزان و جیابوونەوە، منداڵانی ناو خێزان پشتگوێ دەخرێن و بێسەرپەرشت دەکەون. کەسی ئالوودەبوو زۆر جار لە کۆمەڵگە دوور دەکەوێتەوە، کار و خوێندنەکەی لەدەست دەدات و لە چالاکییە کۆمەڵایەتییە ئەرێنییەکان دادەبڕێت، دەکرێت پەنا بباتە بەر ئەنجامدانی تاوان بۆ دابینکردنی پارەی ماددەکە، کە ئەمەش کاریگەریی نەرێنیی لەسەر ئاسایشی گشتی هەیە.
لە ڕووی ئابوورییەوە، قەیرانی ماددە هۆشبەرەکان تێچوویەکی زۆری هەیە؛ تەنها خەرجکردنی بڕە پارەیەکی زۆر بۆ کڕینی ماددەکە لەلایەن تاکەکانەوە نییە، بەڵکو لەدەستدانی داهات بەهۆی لەدەستدانی کار، تێچووی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکانی چارەسەر و کەمکردنەوەی زیانەکان (harm reduction)، تێچووی سیستەمی دادوەری و پۆلیس و زیندانەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی تاوانەکانی پەیوەست بە ماددە هۆشبەرەکان و، لەدەستدانی بەرهەمهێنانی نیشتمانی بەهۆی لاوازبوونی توانای کارکردنی بەکارهێنەران.
نیشانەکانی ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەکان زۆر جۆراوجۆرن و بەپێی جۆری ماددەکە و کەسەکە دەگۆڕێن، بەڵام چەند نیشانەیەکی گشتی هەن کە دەکرێت ئاماژە بن بۆ بوونی کێشە؛ لەوانە گۆڕانکاری گەورە و لەناکاو لە ڕەفتار و کەسایەتیدا (وەک تووڕەیی ناڕەوا، نهێنیپارێزی زۆر، گۆڕانکاری لە خوو و خواردن و خەودا)، پشتگوێخستنی دەرکەوتنی دەرەوە و پاکوخاوێنی کەسی، گۆڕانکاری لە بازنەی هاوڕێکاندا و پەیوەندی لەگەڵ کەسانی نوێ و نادیار، کێشەی دارایی بەردەوام و داواکردنی پارە، لەدەستدانی ئارەزوو بۆ ئەو چالاکی و حەزانەی کە پێشتر پێی خۆش بوون و، نیشانەی جەستەیی دیار وەک سووربوونەوە یان زەردبوونی چاو، گۆڕانکاری لە قەبارەی بیلبیلەی چاو، دابەزینی کێش، شوێنەواری دەرزی لەسەر پێست، لەرزین، یان ناڕێکی لە قسەکردن و جووڵەدا. بوونی ئەم نیشانانە پێویستی بە هەڵسەنگاندنێکی پزیشکی و دەروونی هەیە.
خۆپاراستن لەم قەیرانە باشترین ستراتیژە و ئەمەش بە هۆشیارکردنەوەی بەردەوامی تاکەکان بە تایبەت گەنجان دەربارەی مەترسییە ڕاستەقینەکانی ماددە هۆشبەرەکان، فێرکردنیان بۆ چۆنییەتی وتنی “نەخێر” بە فشاری هاوڕێیان، پەرەپێدانی توانای بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە، پێدانی زانیاری دروست لەسەر چۆنییەتی مامەڵەکردن لەگەڵ فشارە دەروونییەکان و دابینکردنی ژینگەیەکی خێزانی و کۆمەڵایەتی پڕ لە خۆشەویستی و پشتگیری و چاودێری. قوتابخانە، زانکۆ، ناوەندە ئایینییەکان و ڕاگەیاندن دەتوانن ڕۆڵێکی گەورە ببینن لە بڵاوکردنەوەی هۆشیاری.
بۆ ئەو کەسانەش کە بەداخەوە تووشی ئالوودەبوون بوون، هیوای چاکبوونەوە هەیە و چارەسەر مومکینە، بەڵام پێویستی بە پشتگیری بەردەوام و چارەسەرێکی گشتگیر هەیە کە هەموو لایەنەکانی ژیانی کەسەکە بگرێتەوە.