فازڵ میرانی
ئەگەر هەر سیستەمێکی سیاسیی هەبوو پێداچوونەوەیەکی بێلایەنانە بە کردارەکانی و بەڕێوەبردنی سیاسیی خۆی لە ناوخۆ و دەرەوە بکات، یان پێداچوونەوە بەوە بکات کە پێش خۆی چی ڕوویداوە و ئەگەر ڕازی بوو بەوەی کە هەڵە و شکستەکانی تۆمار بکرێت، دوور لە پڕوپاگەندە کەفالەتی ئەوە دەکات کە ڕۆحێکی نوێ بە بەر خۆیدا بکێشێت بە شێوەیەک زاڵ دەبێت بەسەر زۆرێک لەو هەڵانەی ڕژێمەکانی پێشوو ئەنجامیان دەدا.
سیاسەت لە چەمکە ڕاستەقینەکەیدا تایبەتمەندییەکی ئاسان نییە، تەنانەت ئەگەر چەمکەکە جۆرە شێواویەکیش بەخۆیەوە ببینێت.
ئەوەی دەرمان بە نەخۆشێک دەدات، ئەگەر پسپۆڕ بێت، بەرپرسیارێتی پێدانی دەرمانەکە هەڵدەگرێت و ئەو کاتە هەر هەڵەیەکیش بکات سزای هەڵەکەی قبووڵە.
لەم ساڵانەی دواییدا ئەزموونی سیاسی لە بەشێک لە ئەورووپا وێرانکاری لەگەڵ خۆی هێناوە و نزیکترین نموونە یۆگسلاڤیا و پێشتریش ڕۆمانیا لە سەردەمی تچاوتچیسکۆ و ئەوانەی لە سەردەمی سڵۆبۆدان میلۆسۆڤیچ کە لەسەر خراپی ئەدای دەسەڵاتی سیاسییان بەردەوام بوون. کە ئەمەش هەموو کاتێک پەیوەست نییە بەو سەربازگەیەی پاڵپشتی دەکات، چونکە بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەکان توانای پاراستنی هێڵی پارێزراویان هەیە بۆ ڕێگریکردن لە هەڕەشەکە و لابردنی مەترسی و گەڕان بەدوای جێگرەوەکاندا.
جیهانی سیاسی لەسەر نموونەیەکی کۆپیکراو دامەزراوە کە پێی دەوترێت سیستەمەکە، بەڵام جیاوازییەکە لە ناوەڕۆکی سیاسەتی ڕژێمەکە دایە، واتە جیاوازییەکە لەوێوە دەست پێ دەکات کە خۆیان بە ڕژێمی پێشەنگ دادەنێن، کە پێیان دەوترێ ڕژێمە گەورەکان، یان سیستەمە گەورەکان، سیستەمە بێلایەنەکان، سیستەمە لاوازەکان، سیستەمە بەرهەمهێنەرەکان، سیستەمە سەربەخۆکان.
مێژوو، جوگرافیا و بیروباوەڕەکان ئەو فاکتەرانەن کە کاریگەرییەکی بەهێزیان هەیە لەسەر پێکهێنان و جێبەجێکردن و تەنانەت قبوڵکردنی ڕژێمەکان.
تەنانەت لەو سیستەمە سیاسییانەی کە ستراتیژییان پارێزراوە کە دڵنیابوون لە بوونی هاوپەیمانییه‌تی لە ناوچەیەکدا کە لە حاڵەتی ناکۆکییەکدا تەنها ڕەچاوی بەرژەوەندی خۆیان دەکەن.
لەکاتێکدا پێویستە پلان دابڕێژرێت و پێداچوونەوە بە خاڵە بەهێز و لاوازەکانی سیستەمە سیاسییەکەدا بکرێت، پێویستە کارلێک بکرێت و فێرببن دەربارەی ئەزموونی سەرکەوتووی ئەو وڵاتانەی کە سیستەمەکەیان گۆڕیوە یان سیستەمەکەیان لە دەرەوە بۆ هاتوە و بەهێز کراوە نەک بە پڕوپاگەندەی پووچ، کە بەر لە هەمو شتێک متمانەی خەڵک لەدەست دەدات کە خۆی لە دۆڵێکدا دەبینێت و دەسەڵاتەکەی لە دۆڵێکی تردا و لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی لاوازی و لەدەستدانی دەسەڵاتەکە.
پێکهاتەی مرۆیی بەردی بناغەی سیستەمێکی سیاسی فەرمانڕەوایە یان ئارەزووی فەرمانڕەواییکردنی هەیە و ئەم پێکهاتەیە پێویستە سەرنجی پەروەردەی گونجاو وەربگرێت و ئەم بابەتە ئەوەیە کە تاوان و نەزانی و لەدەستدان سنووردار دەکات لە کاتێکدا ئەگەر بابەتەکە فەرامۆش بکرێت بە توندی چاودێری دەکرێت.
لە ناوخۆدا و لە ساڵی 1958 بۆ 2003 لەگەڵ پاشەکشێ کردنی پلاندانانێکی گونجاو پاشەکشێی کرد و کێشەی دروستکردنی سیستەمێکی سیاسی عەقڵانی بوو بە کێشەیەکی سەخت، چونکە ڕژێمەکان خۆیان بە ناسنامەیەک دروستکرد کە بەهۆیەوە کۆتاییەکەیان بۆ خۆیان نووسی، ئەگەر بە ناسنامەیەکی سەربازییەوە هاتن کە بەدوای دوژمنایەتی ناوخۆیی و ناوچەییدا دەگەڕان و پەلەیان کرد لە هەڵگرتنی بیروباوەڕە سیاسییەکان لەگەڵ هێزە گەورەکاندا، ئەوان تەنها شوێنێکی ژێردەستەیان دۆزییەوە، بۆیە قازانجەکەیان زۆر کەمتر بوو لە هەوڵەکانیان، کە تەنانەت ئەو کەمپەی کە خۆی بە پارێزەری ئەوان دەزانی ستایش نەکرا، هەروەک چۆن ئێمە ئەوەمان بینی کە چۆن ئەو دەسەڵاتانە گورزیان لەو ڕژێمانە وەشاند کە هەڕەشەیان لە بەرژەوەندییە گەورەکان دەکرد.
سیاسەتمەدارێکی سەرکەوتوو ئەو کەسەیە کە تێوەنەگلابێت لە تێکەڵکردنی نەزانی لەگەڵ کاری سیاسەتدا، هەروەها ئاشنایە بە مێژوو و نەخشەی بەرژەوەندییەکان و کۆکەرەوەی دۆسییە ناوخۆییەکان کە پلانیان بۆ دۆزینەوە، پەرەپێدان، کەمکردنەوە یان هەڵوەشاندنەوەیان دانراوە بەپێی ئەو سوودانەی کە لە سەرمایەکە دەمێنێتەوە، کە مرۆڤە.
زۆرن ئەو ڕژێمانەی، کە سیاسەتەکەیان زیاتر لە بیردۆز و تیۆریزەکردن بەرجەستە دەبێت، بەڵام ئەوەی دەمێنێتەوە و ئەزموونی ئەوان کۆدەکاتەوە ئەو سیستەمانەیە کە بازاڕێک دروست دەکەن بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانیان و باوەڕەکانیان جیادەکەنەوە و نایسەپێنن بەڵکو پەرە بە پلانێکی واقیعی دەدەن بۆ نەوەکانیان.
- بەرپرسی دەستەی کارگێڕیی مەکتەبی سیاسیی پارتی دیموکراتی کوردستان