لاوازی و ناجێگیری بارودۆخی عێراق

د. سامان شاڵى

عێراق لە ساڵی 2003 ەوە بەهێزترین ماوەی خۆی هەیە توندوتیژی چەکداری بە شێوەی جۆراوجۆر بەردەوامە، بەڵام بە شێوەیەکی ناڕێک و پارچە پارچە و ناوخۆییە. لەگەڵ ئەوەشدا، وڵاتەکە هێشتا لاواز و دابەشکراوە و خەڵکەکەی ڕووبەڕووی کۆمەڵێک ئاستەنگی قووڵ دەبنەوە کە وڵاتەکە هەوڵی چارەسەرکردنی دەدات. ئامانجی ئەم بابەتە ئەوەیە کە وێنەیەکی کورت لە بارودۆخی عێراق پێشکەش بکات دوای زیاتر لە 20 ساڵ لە داگیرکردن. ئه م هه ڵسوکەوتانەی عێراق دەکرێت لەم خاڵانەوه چارەسەر بکرێ؛

1. سیاسەت

2. ئاسایش

3. ئابووری

4. دۆخی هاوسەرگیری

5. دەستوور

6. حکوومەتی هەرێم

1. کاریگەری لاوازی لەسەر سیاسەت لە عێراقدا

1- کوتلەگەرایی سیاسی: عێراق کۆمەڵگەیەکی فرە نەتەوەیی و فرە تائیفی هەیە و زۆرجار دەسەڵاتی سیاسی بەدرێژایی ئەو هێڵانە دابەش دەبێت. ئەم دابەشبوونە بووەتە هۆی دروستبوونی کوتلەگەرایی، کە گرووپە سیاسییە جیاوازەکان نوێنەرایەتی پێکهاتە ئایینی و نەتەوەییە جیاوازەکان دەکەن. ململانێ و ململانێی دەسەڵات لە نێوان ئەم کوتلانەدا هەندێک جار بووەتە هۆی ناسەقامگیری سیاسی.

2. گەندەڵی: گەندەڵی پرسێکی لەمێژینەی سیاسەتی عێراق بووە. گەندەڵی بەربڵاو لەناو دامودەزگاکانی حکوومەتدا متمانەی گشتیی لەناوبردووە و ڕێگری لە حوکمڕانی کاریگەر کردووە. هەوڵەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بەردەوام بوون، بەڵام پێشکەوتنەکان خاو بووەتەوە.

3- ناڕەزایەتی و نائارامی مەدەنی: عێراق تووشی ناڕەزایەتی و نائارامی مەدەنی بووە کە بەهۆی ناڕەزایەتییەکانی وەک گەندەڵی و بێکاری و ناتەواوی خزمەتگوزارییە گشتیەکانەوە پاڵپشت بووە. خۆپیشاندەران داوای چاکسازی سیاسی و کۆتاییهێنان بە هەژموونی نووخبە سیاسییە هەستپێکراوەکانیان کردووە.

4- تەحەددای ئەمنی: ئاستەنگە ئەمنییە بەردەوامەکان، لەوانەش بوونی گرووپە یاخیبووەکان و دوای ململانێی داعش، سەقامگیری سیاسیی گرژ کردووە. زۆرجار نیگەرانییە ئەمنییەکان بڕیارە سیاسییەکان لە قاڵب دەدەن و حکوومەت دەبێت هاوسەنگی لە نێوان پێویستی ئاسایش و چارەسەرکردنی داواکارییەکانی کوتلە سیاسییە جیاوازەکاندا هاوسەنگ بکات.

5- کاریگەری دەرەکی: عێراق گۆڕەپانی شەڕی نفوزی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بووە، ئەکتەرە جیاوازەکانی دەرەکی هەوڵی داڕشتنی دیمەنی سیاسی خۆی دەدەن. بەڕێوەبردنی ئەم فشارە دەرەکیانە بۆ سەرکردەکانی عێراق ئەرکێکی لاواز بووە.

2. کاریگەری لاوازی لەسەر ئاسایش لە عێراق:

1. چالاکیی یاخیبووان: سەرەڕای شکستی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) لە ناوچە شارییە گەورەکان، نیگەرانی ئەمنی درێژخایەن پەیوەست بە بوونی گرووپە یاخیبووەکان هەبووە. ئەم گرووپانە کە هەندێک جار پەیوەستن بە داعش یان ئایدۆلۆژیای تووندڕەوی ترەوە، لە هەندێک ناوچە بەردەوامن لە چالاکییەکانیان و هێرش ئەنجام دەدەن و ژینگەی ئەمنی ناسەقامگیر دەکەن.

2- تیرۆر: عێراق بووەتە ئامانجی هێرشی تیرۆریستی، گرووپە جیاجیاکان ئامانجیان تێکدانی حکوومه ت و دروستکردنی ترس و دڵەڕاوکێ لای دانیشتووانە. هەردوو ڕێکخراوی تیرۆریستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی چالاک بوون و مەترسییان لەسەر ئاسایش و سەقامگیری وڵات دروست کردووە.

3. گرژیی نەتەوەیی و تائیفی: عێراق دانیشتووانێکی هەمەچەشنی هەیە لەگەڵ پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینی جۆنراوجۆر. گرژییەکانی نێوان ئەم گرووپانە کە بەهۆی ناڕەزایەتییە مێژووییەکان و ململانێی دەسەڵاتەوە تووندتر بوون، بەشدارییان کردووە لە ئاستەنگە ئەمنییەکان. بەڕێوەبردنی ئەم گرژییانە بۆ پاراستنی سەقامگیری زۆر گرنگە.

4- ئاوارەبوونی ناوخۆ و قەیرانی پەنابەران: ململانێ و هەڕەشە ئەمنییەکان لە عێراق بووەتە هۆی ئاوارەبوونی بەرچاوی ناوخۆیی و قەیرانی پەنابەرانی دروستکردووە. ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک ناچاربوون ماڵ و حاڵی خۆیان جێبهێڵن، ئەمەش فشارەکان لەسەر سەرچاوە ئەمنییەکان زیاد دەکات و هەوڵەکان بۆ پاراستنی سەقامگیری ئاڵۆزتر کردووە.

5- ئاسایشی سنوورەکان: عێراق سنوورەکانی لەگەڵ چەند وڵاتێکدا هاوبەشە و کۆنترۆڵکردنی ئەو سنوورانەش زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە دزەکردنی   و چالاکییە نایاساییەکان و بازرگانیکردن بە چەک. دڵنیابوون لە ئاسایشی سنووری گوونجاو تەحەددایەکی بەردەوام بووە.

6- تەحەددای سیاسی و سەربازی: پەیوەندی نێوان قەوارە سیاسی و سەربازییەکان لە عێراقدا دەتوانێت کاریگەری لەسەر ئاسایش هەبێت. هەماهەنگی و هاوکاری نێوان هێزە ئەمنییە جیاوازەکان و دەزگاکانی حکوومەت زۆر گرنگە بۆ چارەسەرکردنی هەڕەشە ئەمنییەکان بە شێوەیەکی کاریگەر.

7- دەستێوەردانی هەرێمی: دەستوەردانی وڵاتانی هەرێمي لە کاروباری عێراقدا بووەتە هۆی ناسەقامگیری و سەرهەڵدانی کوتلەی سەر بەو وڵاتانە لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکوومەت و زیادبوونی بڵاوبوونەوەی چەکی کۆنتڕۆڵنەکراو.

3. کاریگەری لاوازى لەسەر ئابووری عێراق:

1- پشتبەستن بە نەوت: ئابوومری عێراق زۆر پشت بە هەناردەی نەوت دەبەستێت، ئەمەش وایکردووە کە تووشی هەڵاوسانی نرخی نەوتی جیهانی بێت. پشتبەستن بە یەک کاڵا وڵات بەرەوڕووی ناجێگیری ئابووری و تەحەددیاتی بەڕێوەبردنی بەردەوامیی دارایی دەکاتەوە.

2. گەندەڵی: گەندەڵی پرسێکی بەردەوام بووە لە عێراق و کاریگەری زیانبەخشی لەسەر گەشەسەندنی ئابووری هەبووە. دەتوانێت ڕێگری لە وەبەرهێنان بکات و ڕێگری لە گەشەی ئابووری بکات و بەشداری بکات لە نایەکسانی لەناو وڵاتدا.

3. ئاستەنگەکانی ژێرخانی: وڵات ڕووبەڕووی ئاستەنگی بەرچاو بووەوە لە ئاوەدانکردنەوە و پاراستنی ژێرخانی ئابووری، بەتایبەتی لە ناوچە زیانلێکەوتووەکانی ململانێ. ئەمەش زیانگەیاندن بە تۆڕەکانی گواستنەوە و کارەبا و تەندروستی و پەروەردە و خوێندنی باڵا و خزمەتگوزارییە سەرەکییەکانی دیکە دەگرێتەوە، کە ڕەنگە ببێتە ڕێگر لە گەشەسەندنی ئابووری.

4- بێکاری و کەمکاری: ئاستی بەرزی بێکاری بەتایبەتی لە نێو گەنجاندا جێگەی نیگەرانی بووە. حکوو مەت ڕووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە لە درووستکردنی هەلی کارێکی پێویست بۆ دابینکردنی داواکارییەکانی دانیشتووانێکی گەشەسەندوو.

5- ناسەقامگیری سیاسی: ناسەقامگیری سیاسی دەتوانێت ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر سەقامگیری ئابووری هەبێت. نادڵنیایی لە ژینگەی سیاسیدا دەتوانێت وەبەرهێنانی بیانی ڕابگرێت و پلانی ئابووری تێکبدات و ڕێگری لە جێبەجێکردنی چاکسازییە ئابوورییەکان بکات.

6- فشارە بودجەییەکان: بودجەی عێراق بەهۆی چەندین فاکتەرەوە گوشاری زۆری لەسەر بووە، لەوانە تێچووی ئاوەدانکردنەوەی دوای ململانێکان، فشارەکانی خەرجییە کۆمەڵایەتییەکان و هەڵاوسانی داهاتی نەوت. بەڕێوەبردنی کاریگەری بودجە بۆ پاراستنی سەقامگیری ئابووری زۆر گرنگە.

7- تەحەددیاتی دراو: دیناری عێراقی ڕووبەڕووی ئاستەنگ بووەتەوە، لەوانەش هەڵاوسانی بەهاکەی. سیاسەتی ئابووری و هۆکارە دەرەکییەکان دەتوانن کاریگەرییان هەبێت لەسەر سەقامگیری دراوی نیشتمانی.

4. کاریگەری لاوازى لەسەر باری خێزانی لە عێراق:

1. ئاوارەبوون و پەنابەران: عێراق ئاوارەبوونی بەرچاوی ناوخۆی و قەیرانی پەنابەران بەهۆی ململانێکان و نائەمنیەوە بەخۆیەوە بینیوە. ئاوارەبوونی کۆمەڵگاکان پێکهاتە و خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکانی گرژ کردووە، کە بووەتە هۆی ئاستەنگ لە دابینکردنی پێداویستییەکانی دانیشتواونی زیانلێکەوتوو.

2. دابەشبوونی نەتەوەیی و تائیفی: عێراق بە دانیشتووانێکی هەمەچەشن لە گرووپە نەتەوەیی و ئایینییە جیاوازەکان تایبەتمەندە. گرژی و ململانێی مێژوویی لە نێوان ئەم گرووپانەدا هەندێک جار بووەتە هۆی دابەشبوونی کۆمەڵایەتی و تەحەددا لە پێشخستنی شووناسێکی نەتەوەیی یەکگرتوودا.

3- زەبر و زەنگی دوای ململانێکان: دوای ململانێکان، بەتایبەتی شەڕی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)، شوێنەواری دەروونی و کۆمەڵایەتی بەردەوامی لەسەر تاک و پێکهاتەکان بەجێهێشتووە. مامەڵەکردن لەگەڵ زەبر و زەنگ، چ لەسەر ئاستی تاک و چ لەسەر ئاستی کۆمەڵگا، تەحەددایەکی کۆمەڵایەتی بەرچاو بووە.

4. دەستڕاگەیشتن بە پەروەردە و چاودێری تەندروستی: پچڕانی بەهۆی ململانێ و نائەمنیەوە کاریگەری لەسەر دەستڕاگەیشتن بە پەروەردە و خزمەتگوزارییەکانی چاودێری تەندروستی هەبووە. دووبارە بنیاتنانەوە و پاراستنی ژێرخانی کۆمەڵایەتی بەهێز، لەوانەش قوتابخانە و دامەزراوە تەندروستییەکان، تەحەددای بەردەوام بوون.

5- بێکاری گەنجان: ئاستی بەرزی بێکاری گەنجان بەشدارە لە ناڕازیبوون و بێزاری کۆمەڵایەتی، بەتایبەتی لەنێو دانیشتووانی گەنجتردا. نەبوونی دەرفەتی ئابووری دەتوانێت کاریگەری لەسەر پەیکەری کۆمەڵایەتی هەبێت و بەشداربێت لە نائارامی و ناڕەزایی.

6. نایەکسانی جێندەری: سەرەڕای هەوڵەکان بۆ چارەسەرکردنی نایەکسانی جێندەری، تەحەددیاتەکان بەردەوامن، لەوانەش نایەکسانی لە پەروەردە و بەشداریکردنی هێزی کاردا. نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان و هۆکارە کولتوورییەکان بەردەوامن لە کاریگەری لەسەر ڕۆڵی جێندەری لە کۆمەڵگەی عێراقدا.

7. ئاشتەوایی و دروستکردنی متمانە: هەوڵەکانی ئاشتەوایی بۆ چارەسەرکردنی ناڕەزایەتییە مێژووییەکان و دروستکردنی متمانەی کۆمەڵگا بەردەوامن. پەرەپێدانی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی و گشتگیری بۆ سەقامگیری درێژخایەنی وڵات زۆر گرنگە.

8. نیگەرانییەکانی مافی مرۆڤ: پرسەکانی مافی مرۆڤ وەک نیگەرانییەک دەمێننەوە، لەوانەش پێشێلکاری و تەحەددیات لە دڵنیابوون لە پاراستنی گرووپە دانیشتووانی لاوازه. چارەسەرکردنی ئەم پرسانە بۆ پێشخستنی کۆمەڵگایەکی دادپەروەر و سەقامگیر زۆر گرنگە.

5. کاریگەری دەستوور لەسەر لاوازى عێراق:

1- دابەشبوونی نەتەوەیی و تائیفی: دەستووری عێراق کە لە ساڵی 2005 پەسەند کراوە، دان بە مافی نەتەوە و ئایینییە جیاوازەکاندا دەنێت و دەیپارێزێت. بەڵام ڕەنگە چۆنیەتی جێبەجێکردنی میکانیزمەکانی دابەشکردنی دەسەڵات، دابەشبوونی نەتەوەیی و تائیفیی گەورەتر کردبێت. گرنگیدان بە بەشە ئیتنۆ-تایفەییەکان بۆ نوێنەرایەتی سیاسی هەندێک جار دابەشبوونەکانی قووڵتر کردووەتەوە نەک هەستکردن بە یەکێتی نەتەوەیی پەروەردە بکات.

2- ناوەندگەرایی بەرامبەر بە لامەرکەزی: دەستوور پێکهاتەیەکی فیدراڵی دیاری دەکات کە هاوسەنگی لە نێوان دەسەڵاتە ناوەند و لامەرکەزیدا هەبێت. به ڵام ململانێ له سه ڕ کۆنترۆڵکردنی سه ڕچاوه و             ده سه ڵات له نێوان حکومه تی ناوه ندی و قه واره کانی هه ڕێمیدا، به تایبه تی له ناوچه ده وڵه مه نده     نه وتییه کانی وه ک کوردستان، ناکۆکی و گرژیی لێکه وته وه . ئەمەش بووەتە هۆی ناسەقامگیری و لاوازى سیاسی.

3- نەبوونی گشتگیری: پرۆسەی داڕشتنی دەستوور ئاڵۆز بوو، هەندێک گرووپیش لە کاتی پرۆسەکەدا هەستیان بە پەراوێزخستن دەکرد. تێڕوانین بۆ وەدەرنانی و کەم نوێنەرایەتیکردن بووەتە هۆی ئەوەی کە ناڕەزایەتییەکانی نێوان کۆمەڵگە تایبەتەکان زیاتر بێت، ئەمەش بەشداری کردووە لە ناسەقامگیری.

4- ناسەقامگیری سیاسی: دەستوور خاڵی سەرەکی بوو لە کێبڕکێی دەسەڵاتی سیاسیدا. گۆڕانکارییە بەردەوامەکانی حکوومەت و ململانێ لەسەر پۆستە سەرەکییەکان کەشوهەوای ناسەقامگیری سیاسی دروستکردووە. ئەم ناسەقامگیرییە بووەتە هۆی ئاستەنگ لە توانای حکوومەت بۆ چارەسەرکردنی پرسە زەقەکان و باشترکردنی دۆخی گشتی.

5- تەحەددای ئەمنی: دەستوور چارەسەرێکی ڕاستەوخۆی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە ئەمنییەکان نەخستەڕوو، بەتایبەتی ئەوانەی لە بزووتنەوە یاخیبووەکان و کاریگەرییە دەرەکییەکانەوە سەرهەڵدەدەن. نەبوونی میکانیزمی ئەمنی گوونجاو بووەتە هۆی لاوازى دەوڵەت.

6- کاریگەری دەرەکی: فاکتەرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان ڕۆڵیان هەبوو لە تووندترکردنی ناسکی لە عێراقدا. بڕگەکانی دەستوور پەیوەست بوون بە پەیوەندی نێوان عێراق و دراوسێکانی و بوونی ئەکتەرە بیانییەکان کاریگەرییان لەسەر سەقامگیری ناوخۆ هەبوو.

7- یاساکان لە دەستووردا یاسا نەکرابوون: زۆرێک لە یاساکان لە دەستووردا یاسا نەکرابوون، ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی کێشە و گرفتی زۆر لەنێو پێکهاتەکانی خەڵکدا چوونکە هەستیان بە ناڕەزایی زۆر کرد.

8- حوکمی زۆرینە و کەمینە: بڕیارەکانی پەرلەمان و دادگای فیدراڵی لەلایەن زۆرینە لەسەر حیسابی کەمینە دەردەچن، ئەمەش بووە هۆی ناهاوسەنگی لە کۆدەنگی و هاوسەنگی و هاوبەشی کە لەسەر بنەمای حکوومەتەکان پێکهێنراون.

6. کاریگەری لاوازى لەسەر پەیوەندی نێوان عێراق و حکومەتی هەرێم:

پەیوەندی نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان لە مێژوودا لەسەر پرسگەلێکی وەکو وکێشەی زەوی و زار و دابەشکردنی داهاتی نەوت و کێشە ئەمنییەکان ئاڵۆز بووە. حکوومەتی هەرێمی کوردستان داوای حکوومەتی فیدراڵی کرد. لەبەرامبەردا حکوومەتی عێراق لە بەغدا هەوڵیدا یەکێتی نیشتمانی و حکوومەتی ناوەندی بەهێز بەسەر حکوومەتی فیدراڵیدا بپارێزێت کە پێچەوانەی دەستووری عێراقە.

1. ناکۆکییەکانی هەرێم: ناکۆکی لەمێژینە لەسەر خاک هەبووە، لەوانەش پێگەی کەرکووک، کە هەردوو حکوومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق ئیدیعای دەکەن. کۆنترۆڵکردنی ئەم بوارانە کاریگەری ئابووری و ستراتیژی هەیە.

2. دابەشکردنی نەوت و داهات: دابەشکردنی داهاتی نەوت پرسێکی مشتومڕاوی بووە. ناکۆکی لەسەر چۆنیەتی دابەشکردنی سامانی نەوت و بەڕێوەبردنی هەناردەکردنی نەوت، سەرچاوەی گرژیی نێوان هەرێمی کوردستان و حکوومەتی ناوەند بوو.

3. پرسی بودجە: ناکۆکی لەسەر تەرخانکردنی بودجەی فیدراڵی بۆ هەرێمی کوردستان دووبارە بووەتەوە. دواکەوتنی پێدانی بودجە لە بەغداوە بۆ هەولێر پەیوەندی نێوانیان تێکداوە.

4- نیگەرانییە ئەمنییەکان: گرووپە چەکدارە جۆراوجۆرەکانی هەرێم، لەوانەش هێزی پێشمەرگەی کورد، هەندێکجار نیگەرانی ئەمنییان لێکەوتۆتەوە. هەوڵە هەماهەنگەکان دژ بە هەڕەشە ئەمنییە هاوبەشەکان، وەک داعش، هەندێک جار هەردوولایان کۆکردۆتەوە، بەڵام ناکۆکی هەر ماون.

5. ناکۆکی سیاسی: ناکۆکی سیاسی نێوان حکوومەتی هەرێمی کوردستان و حکوومەتی فیدراڵی و دابەشبوونە ناوخۆییەکانی ناو هەرێمی کوردستان بەشدارن لە لاوازى گشتی. ئەم جیاوازییانە زۆرجار لە ئاستەنگەکانی بەردەم جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەکانی دابەشکردنی دەسەڵاتدا دەردەکەون.

6- دادگای فیدراڵی: بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دژ بە هەرێمی کوردستان، لاوازى و گرژیی پەیوەندییەکانی نێوان حکوومەتی فیدراڵی و حکوومەتی هەرێمی کوردستانی زیاتر کرد.

زۆر گرنگە بزانین کە ئەگەرچی دەستوور کاریگەری هەبووە، بەڵام لاوازى عێراق کاریگەری میراتە مێژووییەکان و تەحەددای ئابووری و هۆکارە جیۆپۆلەتیکییەکان و دەستێوەردانەکانی دەرەکیشی لەسەرە. چارەسەرکردنی لاوازى پێویستی بە ڕێبازێکی گشتگیر هەیە کە لە ڕەچاوکردنی دەستوری تێپەڕێت. بریتییە لە پێشخستنی گشتگیری و بەهێزکردنی دامەزراوەکان و چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان. ئاشتەوایی ناوخۆ و دروستکردنی پردی متمانە لە نێوان پێکهاتەکانی گەلی عێراقدا بنەمای دەرچوونە لەو لاوازیاكانە و بنیاتنانی عێراقێکی نوێ لەسەر بنەمای یەکسانی لە نێوان گەلی عێراقدا.