زکری مووسا
بە درێژایی مێژووی خەباتی میللەتان و ململانێی نێوان مرۆڤەكان، هاوكێشەی “نان گرنگترە یان ئازادی، ئازادی لە پێشترە یان نان” جێگەی مشتومڕێكی زۆر بووە. هەیە پێیوایە نان ئەولەویەتی ژیانە، دەبێ سەرەتا نان دابین بكرێت، كاتی زۆر لەبەردەستە بۆ ئەوەی ئازادی دەستەبەر بكەین. هی واشمان هەیە دەڵێ، تەنیا نان واقعە، ئازادیخوازی گوتارێكی ڕۆمانسی و فانتازی و بێئەنجام و چەواشەكارانەیە، ئەم گوتارە تەنیا لە گەرووی دەمی تێر و بێخەمەكانەوە دێت. لایەنگرانی نان زیاتریش دەدوێن و دەڵێن: ئەوە ئازادییە بووەتە هۆی ئەوەی ڕەوشت و بەهاكان لە كۆمەڵگە پاشەكشە بكەن و نایەكسانییەكان فراوانتر بن.
لایەكی تری هاوكێشەی نان و ئازادی جۆرێكی تر بیر دەكاتەوە و پاساو بۆ ئەوە دەهێنێتەوە كە ئازادی وەك هەوا گرنگە. كەسێك ئازاد نەبێت ناتوانێ مرۆڤێكی سروشتی بێت و نانی بێ ئازادی جیاوازیی نییە لەگەڵ كۆیلایەتی. كە ئازادی نەبێت هەردەم هەڕەشەی نانبڕین لەئارادایە. بۆیە نابێ نانت بكەوێتە دەستێك كە بڕوای بە ئازادی نییە. چونكە هەركاتێك هەوەس بكات دەتوانێ نانەكەت ببڕێ. ئەوەی بیهەوێ نان ببڕێت بە دڵنیاییەوە دەشێت ئازادییش زەوت بكات. ئەوەی نانی تۆ ببڕێت بڕوای بە ئازادیی تۆیش نییە. بڕوای بەوە نییە تۆ هەبیت یان بتوانیت بە سەربەرزی بژییت.
زۆرانبازیی نێوان نان و ئازادی پرسێكی فەلسەفی و كۆمەڵناسی و سایكۆلۆژی و ئابووری و دواجار سیاسییە. ئەمە ڕەنگی داوەتەوە لەسەر سیستەمی بەهاكانی دەوڵەت و كۆمەڵگە و نەتەوەكان. تەنانەت بەهۆیەوە دەتوانین لە سیما و خەسڵەتی سیستەمە سیاسییەكانیش بگەین. لە گەنگەشەی نێوان گوتاری نان و ئازادیدا كۆمەڵێك چەمكی تری وەك زیندان و كۆیلایەتی و ترس و دیكتاتۆری و چەپ و ڕاست و محافزەكاری و نانبڕین و هتد دەبینرێن و دەبیسرێن. نانبڕین یەكێكە لە چەمكە میحوەرییەكانی ئەو گوتارە كە هەردەم وەك ئەگەر و وەك ترس لەلایەن ئەهلی فكرەوە باس دەكرێ و زۆرجاریش وەك چەكێكی كاریگەر لەلایەن دەستەڵاتدارانەوە لەدژی یاخی و نەیارەكانیان بەكار دەهێنرێت.
لەو عێراقەی تێیدا دەژیین، نان و نانبڕین وەك چەك لەدژی خەڵك زۆر بەكار هاتووە. لەدوای ساڵی 2003 و ڕووخانی سیستەمی بەعس و دانانی دەستوور، ئەو ئومێدە هەبوو كە لە عێراقدا ئیتر كۆتایی بە سەردەمی ترس و ئەشكەنجە و شەڕ و شۆڤینییەت بێت. ئەو هیوایە هەبوو ژیانێكی پڕ لە كەرامەت بۆ گەلانی عێراقی دەستەبەر بكرێت كە هاوكێشەی نان و ئازادیشی تێدا چارەسەر كرابێت. زۆری نەخایاند بۆ عێراقییەكان ئەوە ڕوون بووەوە كە عێراقی تازە ئەو عێراقە نییە كە هەمووان خەونیان پێوە دەبینی. ئێستا ئێمە لەگەڵ سیستەمێكی تاییفیی فراوانخواز تەڕەفین. كورد كە زیانمەندی سەرەكیی پێكهێنانی دەوڵەتی عێراق لە سەدەی ڕابردوو بوو، تووشی جینۆساید و سیاسەتی سڕینەوە هات. لە دوای 2003 دەستەڵاتدارە تازە نەفەسە تاییفەخوازەكانی عێراق بۆ گۆشەگیركردن و ملكەچكردنی خەڵكی كوردستان بیریان لەوە كردەوە بۆ هاوكێشەی نان و ئازادی بگەڕێنەوە و نان و نانبڕین وەك چەكێك لەدژی خەڵكی كوردستان بەكار بهێنن. ئەم سیاسەتە لەسەردەمی مالیكیەوە دەستی پێكرد و هەتا ئێستا هەر بەردەوامە. هەڵبەتە ڕەهەند و ئامانجەكانی سیاسەتی نانبڕینی گەلی كوردستان زۆر لەوە قووڵتر و فراوانترە كە بكرێ بە پێوانەی پۆپۆلیست و چەپەكان و لە چاویلكەی بابەتی عەدالەتخوازی و پەیوەندیی نێوان دەوڵەمەند و هەژار و كرێكار و خاوەنكار لێی تێبگەین.
زۆر بە ڕوونی هەرێمی كوردستان لەگەڵ سیاسەتێكی گشتگیر و ستراتیژیی نكۆلیكار و جۆرێك لە جینۆسایدەوە دەستەویەخەیە، كە دەكرێ ناوی بنێین سیاسەتی برسیكردنی ڕێكخراو و نانبڕینی دەستەجەمعی. سیاسەتی نانبڕینی دەستەجەمعی و برسیكردنی میللەتێك هەمیشە تاكتیكی ڕژێمە شۆڤێنییەكان و دەوڵەت سەركوتكارەكان و ئایدیۆلۆژییە تۆتالیتارەكان بووە بۆ ملكەچكردنی نەتەوە و گرووپە ئەتنیكی و كەمایەتییەكان كە داوای سەروەری و ژیان و ئازادییان كردووە. لێرەدا تەنیا نان یان ئازادی لەژێر هەڕەشەدا نییە بەڵكو مان و نەمان لەژێر هەڕەشەیە. ئەوەی نانی كەسێك ببڕێت بڕوای بە ئازادیی ئەو كەسە نییە. بەڵام نانبڕینی میللەتێك و برسیكردنی دەستەجەمعی بەتەنیا هەوڵ نییە بۆ لێسەندنەوەی ئازادی، بەڵكو شەڕ و بەدكارییەكی قێزەوەنە بۆ لێسەندنەوەی ژیانیش.