ئاوەدانکردنەوەی عێراق
د. سامان شاڵی
عێراق لە قۆناغێکی گرنگدا لە مێژووی خۆیدا وەستاوە، ڕووبەڕووی ئاستەنگێکی گەورە دەبێتەوە کە لە ئەنجامی دەیان ساڵەی ململانێ و ناسەقامگیری و شکستی حوکمڕانییەوە سەرهەڵدەدات. بۆ خۆشکردنی ڕێگا بۆ ئایندەیەکی گەش، عێراق پێویستی بە پرۆژەیەکی گشتگیری چاکسازی هەیە کە ڕەهەندە سیاسی و دادوەری و ئابووری و کۆمەڵایەتی و ئەمنییەکان بخاتەڕوو. ئەم کارنامەی چاکسازییە بۆ ئاوەدانکردنەوەی عێراق و دروستکردنی بناغەیەک بۆ گەشەپێدانی بەردەوام و خۆشگوزەرانی و ئاشتییە.
چاکسازیی سیاسی:
چاکسازیی سیاسی پێویستە بۆ دروستکردنی چوارچێوەیەکی سەقامگیر و هەمەلایەنەی حوکمڕانی فیدراڵی. ڕێوشوێنە سەرەکییەکان بریتین لە:
- بەهێزکردنی دامەزراوە دیموکراسیەکان: پێویستە عێراق سەربەخۆیی و شەفافیەت و کاریگەریی ئۆرگانە یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەرییەکانی بەرزبکاتەوە.
- پێشخستنی ئاشتەوایی نیشتمانی: چارەسەرکردنی دابەشبوون و ناڕەزایەتییە تائیفیەکان بۆ پێشخستنی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی و سەقامگیری سیاسی زۆر گرنگە.
- پتەوکردنی پەیوەندی لەگەڵ هەرێم: پێویستە حکوومەتی فیدراڵی کار لەگەڵ حکوومەتی هەرێم بکات و هەموو کێشە هەڵپەسێردراوەکان بەپێی دەستووری عێراق چارەسەر بکات بۆ دەستەبەرکردنی یەکڕیزی و سەربەخۆیی عێراق.
- چاکسازی لە هەڵبژاردنەکاندا: جێبەجێکردنی پرۆسەی هەڵبژاردنی دادپەروەرانە و شەفاف، نوێنەرایەتی و شەرعیەتی ڕاستەقینە لە حکوومەتدا مسۆگەر دەکات.
چاکسازیی دادوەری:
چاکسازیی دادوەری بە یەکێک لە پایە گرنگەکان دادەنرێت بۆ پاراستنی سەربەخۆیی خۆی لە کاریگەرییە حزبی و دەرەکییەکان. چاککردنەوەکان بریتین لە: - یەکپارچەیی دەسەڵاتی دادوەری: گرنگترین شت کە دەسەڵاتی دادوەری دەبێت جیای بکاتەوە ئەوەیە کە لە دادوەری ڕاستگۆ پێکهاتبێت دوور لە گەندەڵی دارایی و کارگێڕی.
- پابەندبوون بە دەستوور: پێویستە ئەنجومەنی باڵای دادوەری و دادگای فیدراڵی پابەندی دەستوور بن و ڕێز لە بڕگەکانی و ڕۆحی دەستوور بگرن، کە لەسەر بناغەکانی هاوسەنگی و تەوافوق و هاوبەشی بۆ دەستەبەرکردنی یەکڕیزیی میللەت بنیات نراوە . .
- دادگای فیدراڵی: داڕشتنەوەی دادگای فیدراڵی بەپێی دەستوور، مادەی 92 و پابەندبوون بە دەسەڵاتە دەستوورییەکانی بەپێی مادەی 93، بۆ گەڕاندنەوەی متمانە بە دادگا و دوورخستنەوەی لە کاریگەرییە سیاسییەکان.
- ئەنجومەنی فیدراسیۆن: پێویستە ئەنجومەنی یاسادانان بە ناوی (ئەنجومەنی فیدراسیۆن) پێکبهێنرێت، هەروەها مەرجەکانی ئەندامێتی و دەسەڵاتەکانی لە لایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە بەپێی مادەی 65ی دەستوور یاسایی بکرێت بۆ ئەوەی دادپەروەری دادپەروەرانە بۆ هەموو عێراقییەکان دەستەبەر بکرێت.
چاکسازییە ئابوورییەکان:
چاکسازیی ئابووری زۆر گرنگە بۆ هەمەچەشنکردنی ئابووری عێراق و کەمکردنەوەی پشتبەستنی بە داهاتی نەوت. ستراتیژییەکان بریتین لە: - هەمەچەشنکردنی ئابووری: وەبەرهێنان لە کەرتەکانی غەیرە نەوتی وەک کشتوکاڵ، بەرهەمهێنان، و گەشتیاری هەلی کار دەڕەخسێنێت و گەشەی ئابووری هان دەدات.
- شەفافیەت و لێپرسینەوەی دارایی: بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و باشترکردنی بەڕێوەبردنی دارایی دڵنیای دەدات لەوەی کە سەرچاوەکان بە شێوەیەکی کارا و یەکسان بەکاردەهێنرێن. بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە سەرەوەی هەرەمەکەوە دەست پێدەکات بۆ خوارەوە، نەک بە پێچەوانەوە.
- پەرەپێدانی کەرتی تایبەت: دروستکردنی ژینگەیەکی کارا بۆ کارگێڕی و وەبەرهێنان، داهێنان و توانای کێبڕکێ و نەرمی ئابووری بەرز دەکاتەوە.
- ئەدای بانکی: بانکەکان بە سەرەکیترین بەشداربووی گەشەپێدانی ئابووری دادەنرێن بۆیە پێویستە بناغەیەکی توند دروست بکرێت بۆ مسۆگەرکردنی مافەکانی کڕیارەکان و گەڕاندنەوەی متمانەیان بۆ ئەوەی بانکەکان دەست بکەن بە وەبەرهێنانی ئەم پارەیە بۆ خزمەتکردنی ئابووری هەمەجۆر.
چاکسازیی کۆمەڵایەتی:
چاکسازیی کۆمەڵایەتی چارەسەری نایەکسانی دەکات، دەرئەنجامەکانی گەشەپێدانی مرۆیی باشتر دەکات و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی بەرز دەکاتەوە. ڕێکارەکان بریتین لە: - وەبەرهێنان لە پەروەردە و چاودێریی تەندروستی: پێشخستنی دەستڕاگەیشتن بە پەروەردەی کوالیتی و خزمەتگوزارییەکانی چاودێری تەندروستی تاکەکان بەهێز دەکات، پەرەپێدانی سەرمایەی مرۆیی بەرەوپێش دەبات، و هەژاری و بێکاری کەمدەکاتەوە.
تۆڕەکانی سەلامەتیی کۆمەڵایەتی: جێبەجێکردنی بەرنامەکانی چاودێریی کۆمەڵایەتی ئامانجدار یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی هەژاری، کەمکردنەوەی نایەکسانی و پاراستنی گروپەکانی دانیشتوانی لاواز. - پاراستنی مافی کەمینەکان: پاراستنی مافی کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان، فرەچەشنی و لێبوردەیی و یەکگرتنی کۆمەڵایەتی بەرەوپێش دەبات وەک لە مادەکانی ٣ و ١٤ی دەستووردا ئاماژەی پێکراوە.
چاکسازیی ئەمنی:
چاکسازیی ئەمنی بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و دەستەبەرکردنی سەلامەتی گشتی و دروستکردنی متمانە لە نێوان دەوڵەت و هاووڵاتیانیدا زۆر گرنگە. ڕێوشوێنەکان بریتین لە: - بەهێزکردنی هێزە ئەمنییەکان: بەهێزکردنی پیشەیی و توانا و لێپرسینەوەی هێزە ئەمنییەکانی عێراق دەبێتە هۆی ئەوەی بتوانن بە شێوەیەکی کاریگەر بەرەنگاری تیرۆر و یاخیبوون و تاوانی ڕێکخراو ببنەوە.
- پۆلیسی فیدراڵی: بەهێزکردنی پۆلیسی فیدراڵی هاوکاری نێوان دەزگاکانی جێبەجێکردنی یاسا و کۆمەڵگا ناوخۆییەکان بەرز دەکاتەوە، ئەمەش ئاسایش و متمانە بەرز دەکاتەوە.
- چارەسەرکردنی هۆکارە بنەڕەتییەکانی نائەمنی: چارەسەرکردنی نایەکسانی کۆمەڵایەتی و ئابووری، ناڕەزایەتییە سیاسییەکان، گرژییە تائیفی و خێڵەکییەکان و چەکی بەربڵاو، چارەسەری بزوێنەری بنەڕەتی ململانێ و ناسەقامگیری دەکات.
- میلیشیا سەربازییەکان: پێویستە حکوومەتی فیدراڵی ڕێگری بکات لە دروستبوونی ئەو میلیشیا سەربازییانە لە دەرەوەی هێزە چەکدارە ئاساییەکان بە پێی ماددەی 9 لە دەستوور.
هاوکاری هەرێمی و نێودەوڵەتی:
پەیوەندیکردن لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان زۆر گرنگە بۆ پشتیوانیکردن لە هەوڵەکانی چاکسازی لە عێراق و بەرەوپێشبردنی سەقامگیری ناوچەکە. ڕێکارەکان پێویستە: - بەشداریی دیپلۆماسی: بنیاتنانی پەیوەندی بنیاتنەر لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و زلهێزە ناوچەییەکان، بەپێی مادەی هەشتەمی دەستوور، ئاسانکاری دەکات بۆ هاوکاریکردن لەسەر ئاستەنگە هاوبەشەکان و بەرەوپێشبردنی چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان.
- هاوکاری نێودەوڵەتی: داوای پاڵپشتی لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و وڵاتانی خێرخواز دەکات کە عێراق بتوانێت دەستی بە شارەزایی و سەرچاوە و هاوکاری بگات لە جێبەجێکردنی چاکسازییەکان و بنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووری.
- دەستپێشخەرییە فرەلایەنەکان: بەشداریکردن لە دەستپێشخەرییە ناوچەییەکان و پلاتفۆرمەکانی گفتوگۆ، هاوکاری، و کارەکانی دروستکردنی متمانە بۆ بەرزکردنەوەی لێکتێگەیشتن و متمانە و ئاسایشی یەکتر لە ناوچەکەدا.
ئاوەدانکردنەوەی عێراق پێویستی بە پرۆژەیەکی گشتگیری چاکسازی هەیە کە ڕەگ و ڕیشەی ئەو تەحەددایانەی ڕووبەڕووی دەبێتەوە چارەسەر بکات و بناغەی گەشەپێدانی بەردەوام و خۆشگوزەرانی و ئاشتی دابڕێژێت. عێراق بە جێبەجێکردنی چاکسازییە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و ئەمنییەکان کە هاوکاریی ناوچەیی و نێودەوڵەتی پاڵپشتی دەکرێن، دەتوانێت بەسەر میراتی ململانێ و ناسەقامگیریدا زاڵ بێت و ئایندەیەکی باشتر بۆ گەلەکەی بنیات بنێت. کاتی چاکسازی هاتووە، هەوڵی هاوبەشی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان زۆر گرنگە بۆ بەدیهێنانی تواناکانی عێراق و دەستەبەرکردنی سبەینێیەکی گەشاوەتر.