د. سامان شاڵی
گرنگی سامانە سروشتییەکان بە بەراورد لەگەڵ پەروەردە لە بنیاتنانی نەتەوەدا پەیوەستە بە هۆکارە جۆراوجۆرەکانی وەک زەمینەی تایبەت و قۆناغی گەشەسەندن و ئامانجەکانی میللەت. لێرەدا چەند ڕەچاوکردنێک دەخەینەڕوو:
سه‌رچاوه سروشتییه‌كان:
- سامانە سروشتییەکان دەتوانن لە ڕووی ئابوورییەوە سوودی بەرچاو بە میللەتێک بگەیەنن. ئەو داهاتەی کە لە دەرهێنان و هەناردەکردنی ئەم سەرچاوانەیەوە بەدەست دێت دەتوانێت بەشداربێت لە پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری و داهاتی حکوومەت و گەشەی ئابووری گشتی.
- بەڵام پشتبەستن بە تەنها سەرچاوە سروشتییەکان دەتوانێت ببێتە هۆی وابەستەیی سەرچاوەکان، ناجێگیری ئابووری و تێکچوونی ژینگە ئەگەر بە شێوەیەکی بەردەوام بەڕێوەنەبرێت.
- جگە لەوەش، ڕەنگە هەمیشە سوودەکانی سامانە سروشتییەکان بۆ هەموو دانیشتووان نەڕژێتە خوارەوە و ببێتە هۆی نایەکسانی و نائارامی کۆمەڵایەتی.
پەروەردە:
- پەروەردە بە شێوەیەکی بەرفراوان وەک بنەمایەکی بنەڕەتی بۆ بنیاتنانی نەتەوە ناسراوە. . زانیاری و لێهاتوویی و توانای بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بۆ تاکەکان دابین دەکات کە پێویستن بۆ گەشەپێدانی کەسی و خۆشگوزەرانی ئابووری و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی.
- دانیشتووانێکی باش خوێندەوار پێویستە بۆ هاندانی داهێنان، پەروەردەکردنی کارگێڕی، و بنیاتنانی هێزێکی کاری کێبڕکێکار کە خۆی لەگەڵ گۆڕانی بارودۆخی ئابووریدا بگونجێنێت.
- هەروەها پەروەردە لە پێشخستنی بەها دیموکراسیەکان و جووڵەی کۆمەڵایەتی و کەمکردنەوەی هەژاری و نایەکسانی کۆمەڵایەتیدا زۆر گرنگە.
لە کاتێکدا سەرچاوە سروشتییەکان دەتوانن سوودی ئابووری دەستبەجێ دابین بکەن، بەڵام پەروەردە بنەڕەتییە بۆ خۆشگوزەرانی درێژخایەن و گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی و بنیاتنانی ئابوورییەکی خۆڕاگر. لە کۆتاییدا، ڕێبازێکی هاوسەنگ کە سامانی سروشتی و پەروەردە لەبەرچاو بگرێت، لەگەڵ هەمەچەشنکردنی ئابووری، بەڕێوەبردنی بەردەوامی سەرچاوەکان و وەبەرهێنان لە سەرمایەی مرۆیی، بۆ بنیاتنانی نەتەوەیەکی کاریگەر زۆر گرنگە.
هەرێمی کوردستان خاوەنی یەدەگی بەرچاوی سامانی سروشتیە، کە دەتوانێ لە پاڵپشتیکردنی پەروەردە وەک بەشێک لە هەوڵەکانی بنیاتنانی نەتەوە یەکلاکەرەوە بێت. لێرەدا چەند ڕێگەیەک دەخەینەڕوو کە داهاتی سامانی سروشتی دەتوانێت بەشداری بکات لە گەشەپێدانی پەروەردەیی:
1ـ تەرخانکردنی داهاتی سەرچاوەکان: ئەو وڵاتانەی کە یەدەگی سامانی سروشتی بەرچاویان هەیە دەتوانن داهاتێکی بەرچاو لە دەرهێنان و فرۆشتنەوە بەدەستبهێنن. ئەم داهاتە دەتوانرێت ئاراستەی بودجەکردنی ژێرخانی پەروەردە بکرێت، لەوانە دروستکردنی قوتابخانە، دابینکردنی کەرەستەی پەروەردەیی، و ڕاهێنانی مامۆستایان. ئەم تەرخانکردنە دڵنیای دەدات لەوەی کە ئەو سامانەی لەم سەرچاوانەیەوە دروست دەبێت، لە ڕێگەی پەروەردەوە لە داهاتووی میللەتدا وەبەرهێنان دەکرێتەوە.
2ـ ڕاهێنان و موچەی مامۆستایان: دەکرێت داهاتی سامانە سروشتیەکان وەبەرهێنان بکرێت لە پرۆگرامەکانی ڕاهێنان بۆ مامۆستایان بۆ بەرزکردنەوەی لێهاتوویی و زانیارییەکانیان. سەرەڕای ئەوەش دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ پێشکەشکردنی مووچەی کێبڕکێکار بۆ ڕاکێشان و مانەوەی پەروەردەکارانی بەتوانا.
3ـ پرۆگرامی سکۆلەرشیپ: حکوومەتی هەرێم دەتوانێت پرۆگرامی سکۆلەرشیپ دابمەزرێنێت کە لە داهاتی ئەم سەرچاوانەیەوە پارەی بۆ دابین دەکرێت. ئەم سکۆلەرشیپانە دەتوانن پاڵپشتی ئەو قوتابیانە بکەن کە لە باکگراوەندە هەژارەکانەوە هاتوون بۆ دەستگەیشتن بە خوێندنی کوالێتی، لەوانەش خوێندنی باڵا، چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوە. بە وەبەرهێنان لە پەرەپێدانی سەرمایەی مرۆیی، وڵاتان دەتوانن هاووڵاتیانی خۆیان بەهێز بکەن بەو لێهاتوویی و زانیاریانەی کە پێویستن بۆ گەشەپێدانی نیشتمانی.
٤ـ پەرەپێدانی مەنهەج: حکوومەتی هەرێم دەتوانێت خوێندنی سامانە سروشتییەکان و بەڕێوەبردنیان بخاتە ناو مەنهەجی پەروەردەی نیشتمانییەوە. ئەم مەنهەجە یارمەتی قوتابیان دەدات لە گرنگی ئەم سەرچاوانە و کاریگەرییان لەسەر ئابووری و ژینگە و کۆمەڵگا و بنەماکانی بەڕێوەبردنی سەرچاوەی بەردەوام تێبگەن. سەرەڕای ئەوەش، جیۆلۆجی، زانستی ژینگەیی و پەروەردەی ئابووری دەتوانن خوێندکاران ئامادە بکەن بۆ پیشەی پەیوەست بە بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان.
٥- توێژینەوە و داهێنان: وەبەرهێنان لە پەروەردەدا دەتوانێت هاندەری توێژینەوە و داهێنان بێت لە کەرتە جیاوازەکاندا، لەوانە ئەوانەی پەیوەندییان بە دەرهێنان و بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکانەوە هەیە. وڵاتان دەتوانن دامەزراوەی توێژینەوە و زانکۆ دابمەزرێنن کە سەرنجیان لەسەر جیۆلۆجی و ئەندازیاری کانگا و زانستی ژینگەیی بێت بۆ باشترکردنی دەرهێنانی بەردەوامی سەرچاوەکان و کەمکردنەوەی کاریگەرییە ژینگەییەکان.
٦ـ ژێرخان و دامەزراوەکان: دەتوانرێت داهاتی سامانە سروشتییەکان بۆ باشترکردنی ئاسانکارییەکانی ناو دامەزراوە پەروەردەییەکان بەکاربهێنرێت، لەوانە کتێبخانە و تاقیگە و دامەزراوە وەرزشییەکان. ئەم پێشکەوتنانە دەتوانن ژینگەیەکی فێرکاری لەبار دروست بکەن و بەشداربن لە گەشەپێدانی گشتگیری خوێندکاران.
7- فێربوونی دوور و یەکخستنی تەکنەلۆژیا: وەبەرهێنان لە ژێرخانی تەکنەلۆجیا و پەیوەندی ئینتەرنێت دەتوانێت ئاسانکاری بۆ بەرنامەکانی خوێندن لە دوورەوە بکات، بەتایبەتی لە ناوچە دوورەکان. ئەم بەرنامەیە دەتوانێت دەستڕاگەیشتن بە خوێندن فراوانتر بکات و نەرمی و نەرمی بۆ ئەو قوتابیانە دابین بکات کە پێویستی جۆراوجۆریان هەیە.
8ـ ڕاهێنانی پیشەیی و پەرەپێدانی کارامەیی: داهاتی سەرچاوە سروشتییەکان دەتوانێت پشتگیری لە بەرنامەکانی ڕاهێنانی پیشەیی بکات بۆ تەیارکردنی خوێندکاران بە کارامەیی پراکتیکی کە لە بازاڕی کاردا خواستیان لەسەرە. ئەم بەرنامانە دەتوانن توانای دامەزراندن بەرز بکەنەوە و بەشداری بکەن لە گەشەپێدانی ئابووری کۆمەڵایەتی گشتی هەرێمەکەدا.
9ـ پەروەردە بۆ گەشەپێدانی بەردەوام: بە گرنگیدان بە بەردەوامی، داهاتی سەرچاوە سروشتییەکان دەتوانێت پشتگیری لە دەستپێشخەرییەکانی تێکەڵکردنی پەروەردەی ژینگەیی و هۆشیاری لە مەنهەجدا بکات. ئەم پێشکەوتنە نەوەیەکی هاووڵاتیانی هۆشیاری ژینگەیی کە دەتوانن ڕووبەڕووی ئاستەنگە ژینگەییەکان ببنەوە، ئامێری پێدا و چاند.
10ـ هەمەچەشنکردنی ئابووری: پەروەردە دەتوانێت بەشداری بکات لە هەمەچەشنکردنی ئابووریدا بە کەمکردنەوەی پشتبەستن بە دەرهێنانی سەرچاوە سروشتییەکان. بە پەرەپێدانی هێزێکی کاری لێهاتوو کە توانای بەشداریکردنی لە کەرتە جۆراوجۆرەکانی وەک تەکنەلۆژیا، بەرهەمهێنان و خزمەتگوزاریدا هەبێت، وڵاتان دەتوانن ئابوورییەکی خۆڕاگرتر و بەردەوامتر بنیات بنێن کە کەمتر بەرەوڕووی هەڵاوسانی نرخی کاڵاکان دەبنەوە.
هەرێمی کوردستانی عێراق بە وەبەرهێنانی ستراتیژی داهاتی سەرچاوە سروشتییەکان لە بواری پەروەردەدا، دەتوانێت بناغەیەکی بەهێز بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی-ئابووری بنیات بنێت، گەنجەکانی بەهێز بکات، گەشەپێدانی ئابووری پەرەپێبدات، بەڕێوەبردنی بەردەوامی سەرچاوەکان بەرەوپێش ببات، هەروەها بناغەیەک بۆ خۆشگوزەرانی و سەقامگیری درێژخایەن بنیات بنێت . بەڵام زۆر گرنگە کە شەفافیەت و لێپرسینەوە و بەڕێوەبردنی کاراکانی سەرچاوەکان مسۆگەر بکرێت بۆ ئەوەی زۆرترین کاریگەری ئەم وەبەرهێنانانە هەبێت.