متمانەی نێوان حکوومەتی عێراق و حکوومەتی هەرێمی کوردستان

د. سامان شاڵی

پەیوەندی نێوان حکوومەتی فیدراڵی عێراق و حکوومەتی هەرێم ئاڵۆزە و لە ژێر کاریگەری فاکتەرە سیاسی و ئابووری و ناوچەییەکاندایە. ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ئەم پەیوەندییە لاواز دەبێت بەهۆی دەستێوەردانی بەرچاوی دادگای باڵا و وڵاتانی ناوچەکە لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەکانیان دوور لە ڕۆحی دەستووری عێراق. با ئەم پەیوەندیانە بخەینە ڕوو:
١- حکوومەتی فیدراڵی و حکوومەتی هەرێم: لە مێژوودا پەیوەندی نێوان حکوومەتی فیدراڵی لە بەغدا و حکوومەتی هەرێم بە گرژی لەسەر پرسەکانی وەک کۆنترۆڵکردنی سامانە سروشتییەکان و خاک و دابەشکردنی دەسەڵات دیار بووە. ناکۆکییەکان لەسەر داهاتی نەوت و ناوچە جێناکۆکەکانی وەک کەرکووک و پرسی سەربەخۆیی خاڵی سەرەکی ناکۆکی بوون. حکوومەتی فیدراڵی پابەند نەبوو بە دەستووری عێراق، کە گرژییەکانی نێوانیان زیاد کرد.
٢- داعش و عێراق: دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و سوریا (داعش) ڕێکخراوێکی تیرۆریستییە کە لە سەرەتای ساڵانی 2000 دا سەری هەڵدا. داعش هەوڵی دامەزراندنی خەلافەتێکی ئیسلامی دا و چەندین کردەوەی توندوتیژی کردووە، لەوانە داگیرکردنی ناوچەکان لە عێراق. حکوومەتی عێراق لەگەڵ هاوپەیمانە نێودەوڵەتییەکان بە شێوەیەکی چالاکانە شەڕی دژی داعش کردووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی کاریگەرییەکانی و کۆنترۆڵکردنەوەی ناوچە داگیرکراوەکان.
٣- داعش و هەرێمی کوردستان: داعش هەوڵیدا پایتەختی هەرێم کۆنترۆڵ بکات، بەڵام هێزەکانی پێشمەرگە بە هێزی تەواو شەڕیان کرد و فراوانبوونیان ڕاگرت بۆ کۆنترۆڵکردنی پارێزگاکانی ناوچەکە بە شاری کەرکوکیشەوە بە پشتیوانیی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی.
حکوومەتی عێراق زیاتر لە داعش لە حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەترسێت، لە هەمان کاتدا حکوومەتی هەرێم شەڕی داعشیشی دەکرد بۆ بەرگریی لە سەروەریی عێراق، و داینامیکی دەسەڵاتی هەرێمی و کێشەی فراوانتری کورد کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان هەردوولا هەبووە. لە هەندێک حاڵەتدا مانۆڕی تاکتیکی هەبوو و جەخت لەسەر ئەولەویەتی جیاواز دەکردەوە.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ساڵی 2014، کاتێک داعش سێیەکی عێراقی کۆنترۆڵ کرد، بەتایبەت ناوچەکانی وەک موسڵ، سەڵاح الدین، ئەنبار، حکوومەتی فیدراڵی تەنانەت بۆ ماوەی یەک مانگ مووچەی فەرمانبەرانی ئەو پارێزگایانە ڕانەگرت. بەڵام لە هەمان کاتدا لە کاتی شەڕی داعشدا حکوومەتی فیدراڵی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی ڕاگرت. حکوومەتی فیدراڵی پشتی بە ناردنی ئەو مووچەیانە بۆ داعش بەستبوو بۆ ئەوەی بیگوازێتەوە بۆ فەرمانبەرانی حکوومەت. بەڵام مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانیان نەنارد، ئەمەش حکوومەتی هەرێمی ناچارکرد مووچەی فەرمانبەران بدات، و نەوت دەربهێنێت و هەناردە بکات بۆ پێدانی مووچەی فەرمانبەران.
دوای پەسەندکردنی بودجەی سێ ساڵی (2023، 2024، 2025)، پشکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە بودجەی سێ ساڵی ساڵانە زیاتر لە شازدە ترلیۆن دیناری عێراقی بووە. بەڵام حکوومەتی عێراق بە ئارگیومێنتی یاسایی جۆراوجۆر و بە پاڵپشتی دادگەی فیدراڵی ئەم پشکەی نەنارد. تەنها قەرزی پەسەندکراو دەنێردرێت. ڕەشنووسی هەموارکردنەوەی بودجە هەیە کە بەڕێز سوودانی ڕۆژی سێشەممە دەیخاتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران بۆ پەسەندکردنی. ئەم هەموارکردنە جیاکردنەوەی مووچەی فەرمانبەران لە خەرجییەکانی کارکردن و بەستنەوەی بە خەرجییەکانی حوکمڕانییەوە، هاوشێوەی پارێزگاکانی دیکەی عێراق دیاریکراوە. ئەگەر ئەنجوومەنی وەزیران پەسەندی کرد، ڕەوانەی پەرلەمان دەکرێت بۆ پەسەندکردنی. هەروەها بەڕێز سوودانی داوای قەرزێکی تر دەکات بۆ هەرێم بۆ پێدانی مووچەی فەرمانبەران لە مانگی تشرینی یەکەمی 2023.
لەگەڵ وەرگرتنی هەموارکردنەکە لەلایەن پەرلەمانەوە، سەرۆکایەتیی پەرلەمان ڕەوانەی لیژنەی دارایی دەکات بۆ لێکۆڵینەوە. لێرەدا لیژنەی دارایی ئەو مەرجە دادەنێت کە دەبێت مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بە کی کارد بدرێت، هاوشێوەی فەرمانبەران لە هەموو عێراق. ئەم کارە پێچەوانەی دەستوورە، بەپێی مادەی ١٢١. پرسیارەکە ئەوەیە: بۆچی حکوومەتی فیدراڵی متمانەی بە سەروەری حکوومەتی هەرێمی کوردستان نییە کە لە دەستووری عێراقدا هاتووە؟ لە سەردەمێکدا کە حکوومەت لە ڕێگەی داعشەوە مووچەی فەرمانبەرانی دەنارد، بەڵام متمانەی بە حکوومەتی هەرێم نەبوو مووچەی فەرمانبەرانی دابەش بکات.
ئەم هەڵوێستە ناڕەوایەی حکوومەتی فیدراڵی و دادگای باڵا پاڵدەنێتە حکوومەتی هەرێم بۆ ئەوەی هەنگاوێکی توند بنێت بۆ پاراستنی مافەکانی خۆی و خەڵک لەسەر بنەمای دەستووری عێراق.
بۆیە پێویستە هەموو لایەک کار بۆ درووستکردنی متمانە لە نێوان هەموو لایەنە عێراقیەکان و هەرسێ سەرۆکایەتییەکەدا بکەن بۆ بنیاتنانی عێراقێکی نوێ کە ڕێز لە دەستوور بگرێت و کار بۆ جێبەجێکردنی بکات وەک نەخشەڕێگایەک بۆ ئایندەی نەوەکانی داهاتوو. ئەگینا عێراق دەچێتە ناو خولگەیەکی ناسەقامگیرییەوە کە زیان بە بەرژەوەندییەکانی عێراقییەکان بە گشتی دەگەیەنێت.