یاسایەكی نەگۆڕ هەیە پێمان دەڵێت: لەژیانی مرۆڤایەتیدا هەرگیز مردن بەترس و فشار دوور ناكەوێتەوە كە یەخەگیری نەبێت و وازی لێبێنێ، بۆیە ئەگەر دەتەوێ سەربەرزو مەردانە بژی، ترس لەخۆت بتەكێنە و كەسی دەوروبەرت مەترسێنە.
ترس و فشار دوو حاڵەتی نەخوازراون، زۆر جار شكست و بێ ئومێدی لەناخی تاك دروست دەكەن كە سەرەنجام بابایەكی گۆشەگیرو كەسایەتیەكی لێوان لێو لە لاوازی لێ دەرچێ، ئەوەش پەیوەستە بەقۆناغە بەراییەكانی تەمەنی منداڵ.
ترس شتێكی خۆرسك نیە كە لەگەڵ مناڵ لەدایك ببێ، بەڵكو لەشتەكانی دەوروبەرییەوە فێری دەبێت ولەگەڵیدا گەورە دەبێ.
لەم ڕوانگەوە ئەركی دایك و باوك دەركەوێ بۆ ئەوەی بتوانن وشەی ترس لە فەرهەنگی هزرو زەینی منداڵ بسڕنەوە. لە چەند نموونەیەكی كراوەدا:
* كاتێك لەماڵەوە دانیشتووی، لەناكاو مشكێك، جۆرجێك یا سیسركەو مارمێلكەیەك دێتە ژوورەوە، خۆت مەشێوێنە، مەقیژێنە، هاوار مەكە، چونكە بەقیژەو هات و هاواری تۆ گەرای ترس لەدڵی مناڵەكە سەوز دەبێ كە هەرچی جارێ چاوی بەو زیندەوەرانە بكەوێ، لەجێوە بترسێ و وەكو ئەوان دەست بكاتە قیژەو هات و هاوار، بۆیە دەكرێ دایك و باوك بەبینینی ئەو دیمەنانە، خۆیان شێڵوو نەكەن، واباشە بەنەرم و نیانەوە بڵێن: ئەوانە بەهەڵە هاتوونەتە ئێرە، دەبێ دەریان بكەین تا بگەڕێن و بچنەوە شوێنی خۆیان. لێرەدا وا گونجاوە منداڵەكە ببەنە ژوورێكی ترو پێی بڵێن: تۆ لێرە مەیە دەرەوە تا ئەو زیندەوەرە بەڕێ دەكەین با جارێكی تر ڕێ هەڵە نەكات. بەمەیش دەكرێ هەر رێگەیەك بگرینە بەر بۆ ئەوەی لەو ماڵەی دەربكەین یان بیكوژین و فڕێی بدەین.
*ئەگەر زیندەوەرەكە مەترسیدار نەبوو وەكو كوللە یا پەپوولە یا خاڵخاڵۆكە، هەمدیس دایك و باوك لەجیاتی ئەوەی بقیژێنن و هاوار بكەن، دەكرێ بەدەم زەردەخەنەیەكەوە بڵێن: وای كە ئەمانە زیندەوەری جوانن، وەلێ بەهەڵە هاتوونەتە ئێرە، وەرە ڕۆڵەگیان دەرگاكەی بۆ بكەوە، پەنجەرەكەی بۆ بخەرە سەر پشت با لێرە بڕوات و بچێتەوە ماڵی خۆی.
* یاخود كاتێك بەهەر هۆكارێكەوە كارەبای ماڵ دەبڕێ، مناڵ لەتاریكی چاو دەگێڕێ و هیچ ترس و بیمێكی لەدڵ و دەروون نیەو حاڵەتەكە بەئاسایی وەردەگرێ، بەڵام كاتێك دایكەكە لە چێشتخانە یان لەحەوشە یان لە ژوورەوە هاوار دەكاتە بەر منداڵەكە و دەڵێت: ڕۆڵەگیان مەترسێ، هیچ نیە ئێستا براكەت، خوشكەكەت، باوكت یا من دێمە لات، ئا لێرەدا مناڵ بیر دەكاتەوە كە دەبێ بترسێ و بەمجۆرە ترس دایدەگرێ و دەست دەكا بەگریان و فیغان.
كەواتە ترساندنی مناڵ بەهەموو شێوەیەك قەدەغەیە، ئەوەتا ماوەیەكی زۆر بەشێك لەدایك و باوكان بۆ خەواندنی مناڵەكەیان یان حەز نەكردن بەچوونە دەرەوەیان، بەشتی لاوەكی دەیانترساندن، وەك: ئەگەر نەخەوی. ئەگەر بەقسەم نەكەی ئەوە بانگی دكتۆر دەكەم دەرزیت لێ بدات، یان ترساندنی بە پۆلیس: ها نەكەی بێعاری بكەی دەنە بانگی پۆلیس دەكەم بتگرێ، بەمەیش ترس دەبێتە میوانی، هەر كاتێ نەخۆش بكەوێ كە بیانەوێ بیبەنە نەخۆشخانە، لەماڵەوە چەنە دەگرێ و دەست دەكاتە گریان، یان لەدەرەوە چاوی بە پۆلیسێك دەكەوێ، دەترسێ و لەناخەوە ڕقی لێ دەبێتەوە و ئەو ترساندنە هەموو بیرو زەینی پڕ دەكات لەترس و پاشان زەندەقی لەهەموو ئەو شتانەو ئەو كەسانە دەچێ.
خراپتر لەوە ئەوەیە مناڵ بەهەندێ شت بترسێنی، وەك: ئەگەربڕۆیە دەرێ ئەوە سەگ پەلامارت دەدات و دەتگەزێ یان دەی ئێستا كاتی چوونە دەرەوە نیە ئەگەر بچیە دەرەوە دەتدزن، كاتێك منداڵ هەست ڕادەگرێ هێشتا لەدەرەوە دەنگی منداڵ دێ و چ كەس نایاندزێ، وێڕای دروستبوونی ئەو ترسەی دایك و باوك، لەهەمان كات بۆی دەردەكەوێ كە ئەوان درۆی لەگەڵ دەكەن و ئەوەش دەبێتە سەرەتای فێربوونی درۆكردن.
كاتێكیش باس لە فشارو گوشار خستنە سەر منداڵ دەكەین، ئەوەش كاریگەری خراپ دەخاتە سەر كەسایەتی، لە چەند نموونەیەكدا:
* دایك و باوك نابێ لەڕێی فشارو گوشارەوە ڕەفتاری جوان فێری ڕۆڵەكەیان بكەن لەكاتێكدا ئەگەر لەبارودۆخێكی ئارامدا پەیڕەو كرا ئەوە بێگومان ئەنجامێكی دروست و باشتری دەبێت كە باسەكە بەباشی تێبگات، نەك باسەكە ڕەت بكاتەوە، ئەوەتا زۆر جار دایك وباوك منداڵەكانیان ناچار دەكەن بەپێچەوانەی ویستی خۆیان داوایان لێ دەكەن ماچ بداتە مامی، پووری، خاڵی و …هتد، لەكاتێكدا ئەگەر ڕەتی كردەوە ئەوە پێت دەڵێ: فشارم مەخەرە سەر، من ماچی نادەمێ و پەرچەكرداری دەبێت جا گریانبێ یا دووركەوتنەوە لەو شوێنە یان خۆشاردنەوە لەپاڵ باوكی یان دایكی. بۆیە دەكرێ ئەو شێوازە بەكار بێنی كە خودی منداڵەكە قبوڵی بكات، نەك ڕەتكردنەوەو قبوڵنەكردنی.
*منداڵ بەسروشتی خۆی حەزی لەكایەو بووكەڵەو ئەو یارییانەیە كە لەگەڵ ئەو قۆناغەی گەشەكردنیدا بگونجێ، ئەگەر زۆرت لێكردو هەڵبژاردەت نەدایە دەست و خۆت ئەو یارییانەت بۆی هەڵبژارد كە ڕەنگە بۆ مناڵێكی تر گونجاو بێت، ئەوە یەكسەر رەتی دەكاتەوەو نایەوێت، یان كە یارییەكەیان دایە دەستی، ئەوە وەك ناڕەزایی بوونێك ئەو شتە وەرناگرێ یان وەریدەگرێ و بەتوندی بەزەوی دادات.
زانستی سەردەم جەخت لەوە دەكاتەوە ئەگەر یارییەكە زۆر سادەبێ، ئەوە زۆر بەخێرایی لەپێش چاوی دەكەوێ و ئەوەندە گرنگی پێ نادات، زیاتر حەز دەكات ئەو یاریانەی بۆ بكڕن كە نەختێ لەیارییەكانی خۆی ئاڵۆزتر و پێداویستیان زۆرتربێت، كەواتە لەكاتی هەڵبژاردنی یارییەكاندا ڕای منداڵەكە سەرپشك بكە، نەك ڕای خۆت، ئەگەرنا بەتەواوی واز لەهەموو یارییەكانی دەهێنێت.
لەكۆتاییدا دەڵێین:
ئەگەر مناڵەكەت لەگەڵ دوو هێڵی تەریبی ترس و فشار پەروەردە كرد، ئەوە فێری لاوازی و دڵەڕاوكێی دەكەیت كە ئاكامەكەی كەسێكی گۆشەگیرو بێ ئیرادەی لێ دەردەچێت.
سەرپەرشتیاری پەروەردەیی هاوڕێی ڕەخنەگر
2021/ شارۆچكەی تەق تەق
شاخەوان عەلی حەمەد مامۆكی