دیمانە: هێمن خەلیل
(مامۆستا ڕوخسار نەبی مەغدید) كە ئێستا مامۆستایە لە بەشی زمانی كوردی فاكەڵتی پەروەردەی زانكۆی سۆران، ناونیشانی ماستەرەكەی (بەها كۆمەڵایەتییەكان لەپرۆگرامەكانی خوێندنی كوردیدا لە ڕوانگەی بۆچوونی هۆشەكییەوە ) تایبەت بە ناونیشانی ماستەرەكەی دیدارێكمان لەگەڵیدا كرد .
سەرەتا دەربارەی زمان و كۆمەڵ (مامۆستا ڕوخسار )گوتی: “زمان و كۆمەڵ لە پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆ لەچوارچێوەی كۆمەڵدا رۆڵ دەگێڕێ، چونكە زمان لە باوەشی كۆمەڵدا سەریهەڵداوە و پەیدا بووە، واتە لەو ڕۆژەوە زمان پەیدا بووە كە تاكەكانی كۆمەڵگە لەناو خۆیاندا هەستیان بەوە كردووە پێویستیان بە لەیەكترگەیشتن و ئاڵوگۆڕكردنی بیروڕا هەیە. گرنگترین ئەركی كۆمەڵایەتیشی بریتییە لە پاراستنی پەیوەندی نێوان ئاخێوەران واتە: زمان لە ئەنجامی پێویستییە ناوەكی و دەرەكییەكانی مرۆڤ سەریهەڵداوە، بۆیە گرنگترین داهێنانەكانی مرۆڤ بە درێژایی سەدەكانی ژیان، كە لە ئەنجامی پێویستییەكانی تاك و كۆمەڵ لە پڕۆسەیەكی ڕێككەوتنی كۆمەڵایەتیدا دروستبووە و گەشەی كردوە زمانە. زمان وەك بوونەوەرێكی ڕوحی پێكهاتەیەكی مرۆیی وەرگرت و كەوتە هەوڵی پاراستنی بوون و پەرەسەندنی ڕوحیەت و جەوهەری خۆی لەگەڵ بەرەو پێشچوونەكانی مرۆڤ و كۆمەڵ. ئەوەش پێمان دەڵێ: زمان دیاردەیەكی زیندوە و بەشێكە لە كۆمەڵ”.
سەبارەت بە زمان و پەروەردە ئەو مامۆستایەی زانكۆ ڕای وایە: “زمان ڕۆڵێكی تەوەرەی لە ژیانی ڕۆژانەدا هەیە، بە تەنیا لە سنووری چەند ئەركێك قەتیسی نەخواردوە، بەڵكو بەشێوەیەكی بەرچاو چۆتە ناو بوارە جیاجیاكانی مەعریفی، هەر بوارێكیش لە بوارە مەعریفییەكان دەتوانێ زمان بە ئامانجە سەرەكیەكانی خۆی بارگاوی بكات بەو پێیەی پەروەردەش یەكێكە لە بوارە مەعریفییە ئامانجدارەكان لە پەیوەندییەكی بەردەوامدایە لەگەڵ زماندا توانیویەتی لەم چوارچێوەیەدا ئامانجەكانی بپێكێ، چونكە لە پرۆسەی پەروەردەدا زمان هەموو شتێك نییە، بەڵام بەبێ زمان هەموو شتێكی ئەم پرۆسەیە دەخزێتە نێو بازنەی بەتاڵ، واتە لە پرۆسەی پەروەردە دا پێویستە زمان بە ئەركە سەرەكییەكەی كە بۆی دیاریكراوە لە ئاڕاستەكردنی تاك و كۆمەڵدا هەڵسێ، چونكە زمان بەهای كۆمەڵایەتی و بیرەكان دەبەخشێ و بە هۆكارێك بۆ فێربوونی تاك دادەنرێ تا ڕینوێنی بكات واتە: زمان كار دەكاتە سەر چۆنیەتی جیهان بینی تاك لەڕێی ئەو ئاماینجە دیاریكراوانەی كە پەروەردە بۆ زمان دیاریان دەكا.”
لەپرسیارێكی تر لەمامۆستا( ڕوخسار)مان پرسی زمان و جێگیركردنی بەهاكان چۆن چۆنییە ؟ لەوەڵامدا گوتی: “ئامانج لە دانانی پرۆگرامەكانی خوێندن گەیاندن و پیادەكردنی چەمكی بوارە مەعریفییەكانە لە ژیانی ڕۆژانەدا. هەروەها پلانداڕشتنە بۆ بونیادنانی تاكێكی سەركەوتوو و كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو لە چوارچێوەی ئەو فەلسەفە پەروەردەییەی لەپشت پرۆگرامەكانەوەیە، چونكە پرۆگرامەكان ئەركی ڕێبەر دەبینن لە ئاڕاستەكردنی تاكدا. بۆیە پێویستە لەم چوارچێوەیەدا بایەخ بە بەها كۆمەڵایەتییەكان بدرێ و لەڕیگەی هێزی زمانەوە لە ناوەرۆكی دەقەكاندا جێگیر بكرێن، چونكە زمان دەتوانێ بەشێوەیەكی كارامە هێز بە دەقەكان بدات واتە: زمان لەڕێگەی ئەو هێزەی، كە لەچوارچێوەی دەقەكەدا پێی دراوە هەوڵی گۆڕینی سیستەمی كۆمەڵایەتی دەدا بەمەش وەك هێزێكی كاریگەر چۆتە قوڵایی كەلتوورەوە و هێزی زمانی خۆی لە چەند شێوەیەكی جیاوازی وەك: ئابووری، سیاسەت، كۆمەڵایەتی، گەیاندنەوە دەبینێتەوە”.
“بۆچوونی هۆشەكی ڕۆڵیكی گرنگی هەیە لە كردەی گواستنەوەی بیرەكان، بەوەی ئەزموونی بیرێك دەكا و بیرەكەش دەكا بە وێنەیەك، بەجۆرێك ئەو بیرەی وێنەیەك لەخۆدەگرێت زیندوو دەمێنێتەوە، واتە زیندویەتی بیر پەیوەستە بە واتاوە، چونكە هێما زمانییەكان پەیوەندییەكی تۆكمە لەگەڵ جیهانی دەرەكی دەبەستن لە ڕێگەی واتاكانیانەوە بەمەش ئەوەی هێماكان دەبەستێتەوە بە جیهانی دەرەكی واتایە. بۆیە پەیوەندی هێماكانیش بە شتەكانەوە وا دەكا لە ڕێیانەوە هێماكان بەكاربهێنرێن.
واتا یەكەیەكی هۆشەكییە لە ڕێگای ڕووداوە هۆشەكییەكانەوە خۆی پەیوەست دەكا بە هێما زمانییەكان و وگرنگی و ڕۆڵی واتاش بووە هۆی ئەوەی چەندین توێژینەوەی لەبارەوە ئەنجام بدرێ”. لە ئەنجامی ئەم توێژینەوانەش بۆچوونی هۆشەكی سەریهەڵدا كە دەڵێ: دەبێ بەكار هێنانی وشەكان ئاماژەیەكی ڕاستەوخۆی بیر بێ، واتە بەپێی ئەم بیردۆزە كاتێك وشەكان واتادار دەبن، كە پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆ لەنیوان ئاماژە و ئاماژە بۆكراودا هەبێ. ئەم بۆچوونە وەسفی واتا دەكا بەوەی لە بنەڕەتدا دەبێ لە هۆشی مرۆڤدا بوونی هە بووبێ، كاتێكیش ئەم بوونە واتادار دەبێ، كە خۆی بەناو بوارەكانی زماندا دەبا و دەكەوێتە نێو واقیعی كۆمەڵایەتی. چونكە واتای هەر دەربڕینێك بریتییە لەو بیرەی، كە بە دەربڕینەكەوە لكاوە لە هۆشی قسەكەر. لە ڕوانگەی ئەم بۆچوونە، زمان ئامرازێكە بۆ گەیاندنی بیرەكان، ئەم بیرەش لە نێوهۆشی ئێمەدا بوونێكی سەربەخۆ و ئەركێكی سەربەخۆیان هەیە لە زماند، بەم پێیەش وشە و هێماكان واتادار نابن ئەگەر بیرێكیان لەگەڵدا نەبێ لە مێشكی نێرەردا. بەپێی ئەم بۆچوونە كاتێك كردەی تێگەیشتن بە ئەنجام دەگا، كە بۆ هەر دەربڕینێكی زمانی بیرێك هەبێ ئەم بیرەش پێویستە:
- لە هۆشی نێرەردا ئامادەیی هەبێ.
- پێویستە نێرەر ئەو دەربڕینە بەرهەم بهێنێ، كە وا لە كەسانی تر بكا هەست بە بوونی ئەو بیرە بكەن.
- دەربڕینەكە دەبێ هەمان بیر بگەیەنێ، كە لەمێشكی وەرگردا هەیە.”
ئەو مامۆستایە دەربارەی تایبەتمەندییەكانی بۆچوونی هۆشەكی ڕای وایە: “ئەم بۆچوونە خاوەنی چەند خەسڵەتێكی گرنگە، كە وایكردووە لە بۆچوونەكانی تر جیابكرێتەوە، گرنگترینیان: - واتای هۆشەكی بە سەرەكیترین جۆری واتا دادەنرێ.
- واتای هۆشەكی چەسپاوە و كەمتر دەگۆڕێ، بارودۆخ و چوارچێوەی قسەكردن كاری تێ ناكا.
3.لەگەڵ ناوهێنانی ئەو وشەیەی كە هێمایە بۆ واتای هۆشەكی، هەمان وێنەی هۆشەكی لەلای قسەكەر و گوێگر دروست دەبێ. - ئەم واتایە لە زۆربەی توێژ و چینە جیاوازەكانی كۆمەڵگا هەمان چەمك دەگەیەنێ. بۆ نموونە وشەی ئاو، سەگ،…هتد. لە هەموو كۆمەڵگایەك یەك وێنەی هۆشەكی دروست دەكەن.”
سەبارەت بە كەموكوڕییەكانی بۆچوونی هۆشەكی ئەو مامۆستایە گوتی: “بۆچوونی هۆشەكی لە زانستی واتا ڕووبەڕووی چەندین ڕەخنە دەبێتەوە ئەم توێژینەوە ئەوە بەكاری خۆی نازانێ كە لەسەر ئەم كوموكوڕییانە بوەستێ، بەڵكو تەنیا دەیەوێ چالاكی بۆچوونەكە لە شیكردنەوەی بەها كۆمەڵایەتییەكانی پەرتوكەكانی پرۆگرامی خوێندندا تاقیبكاتەوە، بۆیە هەوڵی داوە تیشك بخاتە سەر ئەو كەموكوڕییانەی لەم میانەیەدا دێنە ئاراوە گرنگترینیشیان: - بەپێی بۆچوونەكە واتای وشە و ئەو بیرەی دەیگە یە نێ لە هۆشی وەرگردا دروست دەبێ بەشێوەی چەمك یاخود وێنەیەكی هۆشەكی، خودی (بیر) نابەرجەستەیە و ئەو وێنەیەش كە لە بەرانبەریدا دروست دەبێ تەمومژاوییە، ئەمەش زۆرجار لای وەرگران، كە قوتابییانی قۆناغەكانی (9,8,7(ن تەموومژی دروستدەكا. بەوەی ئەو وێنە هۆشەكییەی لە بەرانبەر هەندێ وشەو بیردا دەوەستی ڕوون نابێتەوە. نموونە: بنبڕكردنی زۆرداری: ئەم بەهایە تەنیا بیرێكی لە هۆشی وەرگردا دروستكردوە بەبێ ئەوەی وێنەیەكی هۆشەكی لە بەرانبەردا دروست بووبێ، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی ئەم چەمكە بە تەموومژی لە بیری قوتابییاندا بمێنێتەوە.
- بابەتی دروستنەبونی وێنە لە بەرانبەر وشە مەعنەوییەكاندا دیسانەوە لەمیانەی ئەم توێژینەوەیەدا و بۆ شیكردنەوەی بەها كۆمەڵایەتییەكان گرفتی دروستكردووە، بەوەی كە ئاستی ڕۆشنبیری و ئەزموونی قوتابییان جیاوازن و ئەم جیاوازییەش توانای دروستكردنی وێنەی هۆشەكی لە بەرانبەر وشە مەعنەوییەكاندا بە یەكسانی ناپارێزێ بۆ نموونە: بەخت: ئەم بۆچوونە ناتوانێ بە یەكسانی وێنەیەك بەرانبەر وشەی مەعنەوی (بەخت) لە هۆشی قوتابیان دروست بكا.
- لەوانەیە زیاتر لە وێنەیەكمان هەبێ كە گونجاو بێ لەگەڵ یەك دەربڕین نموونە: ڕۆشنبیری: بەگوێرەی ئەم خاڵە ئەم بۆچوونە ناتوانێ وێنەیەكی دیاریكراومان بداتێ سەبارەت بە بەهای ڕۆشنبیری، چونكە هەڵگری وێنەی جیاجیایە لە هۆشی قوتابییاندا.”
تایبەت بە چاكەكانی بۆچوونی هۆشەكی مامۆستا ڕای وایە: “مەبەست لە بەدیارخستنی چاكەكانی بۆچوونی هۆشەكی چالاكی بۆچو ونەكە نییە بەشێوەیەكی گشتی لە كردەی واتا لێكدانەوەدا، بەڵكو چاكەكانی ئەو بۆچوونەیە بە ئاڕاستەی شیكردنەوەی بەهاكان بۆیە دەكرێ گرنگترینیان بەمجۆرە ڕیزبكرێن: - بەوپێیەی كاردانەوەی یەكەمی مرۆڤ بەرانبەر شت و دیاردەكان لە سەرەتادا پشت بە واتای یەكەم یاخود، هۆشەكی دەبەستێ، بۆیە بۆچوونەكە بۆ شیكردنەوەی دەقەكانی پەرتووكی پرۆگرامەكان ئەنجامی دروستتر بەدەستەوە دەدەن.
- بەلای زۆر كەسەوە جیاوازی نێوان وشەی واتادار و بێ واتا لەو ڕۆڵە دایە، كە لە ژیانی هۆشەكی مرۆڤدا ئەبینین- بە واتایەكی تر دەتوانین بە وشەی واتادار بیركەینەوە.
- بۆچونی هۆشەكی بوونی واتای جێگیری وشە دەسەلمێنی.”