لە خەباتەوە بۆ حوکمڕانی

د. سامان شاڵی
گواستنەوە لە قۆناغێکی خەباتەوە بۆ قۆناغێکی حوکمڕانی، وەک خەبات بۆ سەربەخۆیی یان دژی ستەمکاری، پرۆسەیەکی ئاڵۆز و چارەنووسسازە کە ئامادەکارییەکی ورد و سەرکردایەتییەکی باش و هاوکاری لایەنە هەمەجۆرەکان لەخۆ دەگرێت. ئەم گواستنەوەیە دەکرێت سەخت بێت، چونکە نەک تەنها گەیشتن بە ئامانجێکی سیاسی، بەڵکو دامەزراندن و بەڕێوەبردنی دامەزراوەکان و دڵنیابوون لە ئاسایش و ڕازیکردنی پێداویستی و چاوەڕوانییەکانی دانیشتوان دەگرێتەوە. لێرەدا چەند ڕێوشوێنێکی گرنگ و ڕەچاوکردن بۆ گواستنەوەیەکی نەرم دەخەینەڕوو:
١- چارەسەری سیاسی: زۆرجار گەیشتن بە یەکلاییکردنەوەی سیاسی یان ڕێککەوتن لەگەڵ لایەن یان لایەنە نەیارەکان هەنگاوێکی یەکەمی چارەنووسسازە. ئەم ڕێککەوتنە پێویستە مەرجەکانی گواستنەوە بخاتەڕوو، لەوانەش گواستنەوەی دەسەڵات و پێکهاتەی حکوومەت و تەرخانکردنی سەرچاوەکان.
٢- چوارچێوەی دەستووری: دروستکردن یان گۆڕینی دەستوور بۆ دامەزراندنی فۆرمی حکوومەتی نوێ، ماف و پابەندییەکانی هاووڵاتیان و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان بەسەر لق و ئاستە جیاوازەکانی حکوومەتدا، زۆر گرنگە. جێبەجێکردنی دەستوور بۆ زامنکردنی مافەکانی خەڵک بە یەکێک لە ئەولەویەتەکانی حکوومەت دادەنرێت ئەگەر بیەوێت پشتگیری هەموو خەڵک هەبیت.
٣- دەزگای گەشەپێدان: گرنگە دامەزراوە حکومییەکان دامەزرێنن. ئەم پرۆسەیە ڕێکخراوەکانی جێبەجێکار و یاسادانان و دادوەری و دامەزراوە ئیدارییەکان لەخۆ دەگرێت کە بەرپرسن لە دابینکردنی خزمەتگوزارییە گشتیەکان. هەروەها دروستکردنی خزمەتگوزارییەکی مەدەنی پیشەیی و توانادار بۆ پاراستنی مافەکانی خەڵک پێویستە بەپێی دەستووری نوێ.
٤- چاکسازی لە کەرتی ئەمنی: دەستەبەرکردنی ئاسایش و سەقامگیری حکوومەتی تازە پێکهێنراو زۆر گرنگە. بریتییە لە چاکسازی لە هێزە سەربازی و پۆلیس و هێزە ئەمنییەکانی دیکە بۆ دڵنیابوون لە دڵسۆزییان بۆ دەوڵەت و ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ.
٥- هەڵبژاردن و بەشداری سیاسی: ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانە بنەڕەتییە بۆ گواستنەوە بۆ حوکمڕانی وەک یەک پایەی گرینگی دیموکراسی. هەڵبژاردن ڕێگە بە خەڵک دەدات نوێنەر و سەرکردەی خۆیان هەڵبژێرن. هەروەها هاندانی بەشداری سیاسی و بەشداریکردنی مەدەنی زۆر گرنگە.
٦- پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری: دابینکردنی پێداویستییە سەرەتاییەکانی دانیشتووان، وەک چاودێری تەندروستی، پەروەردە و ژێرخانی، زۆر گرنگە بۆ بەدەستهێنانی شەرعیەت و پشتیوانی جەماوەری. جەختکردنەوەیەکی سەرەکی بریتییە لە پەرەپێدانی ستراتیژییەکان بۆ پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکی گونجاو ئەمەش بە لابردنی ڕۆتین و نەهێشتنی گەندەڵی لە دامودەزگاکانی دەوڵەتدا دەکرێت .
٧- ئاشتەوایی و چاکبوونەوە: زۆر گرنگە بۆ سەقامگیری درێژخایەن بۆ چارەسەرکردنی ناڕەزایەتییەکانی پێشوو و پێشخستنی ئاشتەوایی لە نێوان گروپەکان یان کۆمەڵگە جیاوازەکاندا. ڕەنگە پرۆسەی ڕاستی و ئاشتەوایی پێویست بێت.
٨- سەروەری یاسا: دامەزراندن و پابەندبوون بە سەروەری یاسا گرنگە بۆ دڵنیابوون لە دادپەروەری و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و پاراستنی سیستەم. ئەم ڕێكخستنه دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ و جێبەجێکردنی یاسای کاریگەر لەخۆ دەگرێت. دەسەڵاتی یاسا دەبێت سەربەخۆ بێت لە کاریگەری سیاسی بە هەر مەرجێک. سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری لە هەر وڵاتێک یان هەرێمێکدا نیشاندەرێکی گرنگە بۆ بەدەستهێنانی ڕێز و متمانەی خەڵک و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.
٩- بەشداریکردنی نێودەوڵەتی: پەیوەندیکردن لەگەڵ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی و دانپێدانان و هاوکاری لە بوارەکانی وەک یارمەتی مرۆیی، ئاوەدانکردنەوە و بنیاتنانی توانای دامەزراوەکانی دەوڵەت دەکرێت زۆر گرنگ بێت.
١٠- شەفافیەت و لێپرسینەوە: پێشخستنی شەفافیەت لە کارەکانی حکوومەت و دڵنیابوون لە لێپرسینەوە لە بەرپرسانی گشتی زۆر گرنگە بۆ دروستکردنی متمانە و ڕێگریکردن لە گەندەڵی. ڕاگەیاندنی ناوی گەندەڵکاران بۆ ئەوەی ببێتە نمونە بۆ کەسانی تر دوای ئەوەی گەندەڵەکانیان بە پێی یاسا سەلمێندرا، پاڵپشتی و متمانەی خەڵک بە حکومەت پتەوتر دەکات.
١١- پەیوەندی و بەشداریکردنی گشتی: پەیوەندی کاریگەر لەگەڵ خەڵکدا زۆر گرنگە. پێویستە حکوومەتەکان لەگەڵ هاوڵاتیان پەیوەندی بکەن و نیگەرانییەکانیان چارەسەر بکەن و زانیاری لەسەر سیاسەت و بڕیارەکان بدەن. دەبێت حکوومەت ماڵپەڕێکی هەبێت بۆ ئەوەی خەڵک بتوانن بیروڕای خۆیان دەرببڕن سەبارەت بە هەر یاسایەک یان ڕێنمایییەکی نوێ لەلایەن حکوومەتەوە، دڵنیابن لە بەشداریکردنی خەڵک لە کاروباری حکوومەتدا کە کاریگەری لەسەر ژیانیان هەیە.
١٢- تواناسازی: بنیاتنانی توانای دامودەزگا حکومییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی پرۆسەیەکی بەردەوامە. ئەم پرۆسەیە ڕاهێنان و یارمەتی تەکنیکی و گواستنەوەی زانیاری لەخۆدەگرێت. ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی گرنگن وەک پشتیوانییەک بۆ باشترکردنی کاروباری حکوومەت و دەبێت حکوومەت ڕاسپاردەکانیان بە جددی وەربگرێت.
١٣- ئازادی ڕادەربڕین و ڕاگەیاندنی ئازاد: یەکێک لە پرەنسیپە دیموکراسییەکانی حکوومەتی نوێ پاراستنی مافی بیرکردنەوەیە و میدیای ئازاد بۆ دەربڕینی ناڕەزایی خۆیان لە ئەدای حکوومەت.
لە خەباتەوە بۆ حوکمڕانی زۆرجار ئاڵۆز و کاتی دەوێت. سەرکردایەتی کاریگەر بۆ بنیاتنانی یەکڕیزی و پابەندبوون بە بەها دیموکراسییەکان و مافەکانی مرۆڤ زۆر گرنگن بۆ سەرکەوتنی ئەم گۆڕانکارییە. لەگەڵ ئەوەشدا، بوون و هاوکاریی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانێت زۆر گرنگ بێت بۆ یارمەتیدانی بەڕێوەبەرایەتییەکی تازە پێکهێنراو بۆ دامەزراندنی سەقامگیری و شەرعیەت. پرسیارە بنچینەییەکە ئەوەیە ئایا هەرێمی کوردستان دوای ۳۲ ساڵ لە حوکمڕانی گۆڕانکاریی کردووە یان هێشتا لە خەباتی ڕابردوودا گیری خواردووە؟