هێمن خەلیل- هەولێر
دكتۆرە پەروین عەبدولڵا خدر، ماستەرنامەكەی بەناونیشانی (ڕەگەزەكانی دراما لەشیعری لیریكی كوردی كرمانجی خواروو 1980 – راپەرین ). هەروەها تێزی دكتۆراكەی بەناونیشانی ( فۆڕمەكانی شیعری هاوچەرخی كوردی (1978 – 2000 ) باشووری كوردستان). مامۆستایە لەبەشی زمانی كوردی كۆلێژی پەروەردەی بنەڕەتی زانكۆی سەلاحەدین.
تایبەت بەتێزی دكتۆراكەی دیدارێكمان لەگەڵیدا كرد:
لەسەرەتادا لەدكتۆرە (پەروین)مان پرسی مەبەستت لەشیعری هاوچەرخ چییە؟ لەوەڵامدا گوتی:”بۆ شیعری هاوچەرخ ( تازەگەری، نوێخوازی، نوێگەری،هاوچەرخ، مۆدێرن ) ئەمانە و چەندین چەمك و زاراوەی دی لەلێكۆڵینەوەی ئەدەبی و ڕەخنەییەكاندا بەكاردەهێنرێت. خاڵی هاوبەشی هەموو ئەم چەمك و زاراوانە ئەوەیە كەهەریەكەیان بەجۆرێك سیما و مۆركی نوێبوونی لەخۆ گرتووە . زاراوەی (تازە) بەواتا گشتییەكەی ئاماژە بۆ شتێكی هاوچەرخ دەكات كە لە ئەمڕۆدا ڕووی دابێت. ئەم زاراوەیە مەیدانێك لەمەیدانەكانی مەعریفە (زانین) قۆرخ نەكراوە، بەڵكو لە بوارەكانی هزرو زانستە مرۆییەكان و هونەر و زانستە پراكتیكیەكانیشدا(التطبیقیە) بەكارهێنراوە. چەمكی (نوێ و هاوچەرخ) لە ڕوانگەی زمانەوانییەوە نوێ (الحدیث)، بە واتای پێچەوانەی یاخود دژی كۆن دێت، هاوچەرخ (المعار) بە واتای چەرخ و سەردەم دێت. هاوچەرخ ئەو كات و سەردەمەیە دەگرێتەوە كە تێدادەژین، دەربارەی زاراوەی هاوچەرخ وشەی (Contemporary) واتا (هاوچەرخ، هاودەم) دەدات. چەمكی (هاوچەرخ) چەمكی تازەگەری ئاوێتەی یەكتری بوونە، بەڵام هاوچەرخێتی لە تازەگەری گشتگیرترە. لەبەر ئەوە تەنیا لەسەر كاتێك ڕاناوەستێت- كەچی تازەگەری تایبەتە بە كاتێكی دیاریكراو. هاوچەرخێتی بە واتای هاوكاتكردن (التزامن) دێن. هاوكاتكردنیش یەكێكە لە مەرجە سەرەكییەكانی هاوچەرخێتی، بەڵام لەگەڵ تازەگەرێتیدا هاوتا نابێت.
شیعری هاوچەرخ بەڵگەیە لەسەر خودی قۆناغی ژیانی شیعری تازە، واتە ئەو قۆناغەیە كە تێدا دەژین، كە قۆناغێكی بزێو و پڕ جووڵەیە، جێگربوون پەسند ناكات، چونكە ئەوەی ئەمڕۆ تازە و هاوچەرخە، ڕۆژگارێك دێت لە بازنەی هاوچەرخێتی دەردەچێت و تەنیا بە خەسڵەتی تازە دەمنێتەوە”.
دەربارەی تازەكردنەوە ئەو مامۆستایەی زانكۆ ئاماژەیدا :” كە باس لە تازەكردنەوە دەكەین،مەرج نییە دژی هەموو قۆناغەكانی پێش خۆی بێت، مەبەست لە تازە ئەوەیە قۆناغی پێش خۆی ڕەت دابێت، یان داهێنانێكی نویێ هێنابێتە ئاراوە.
چەمكی تازە ئاوێتەی چەمكی تازەگەری بووە، چونكە تازەكردنەوە واتا چاكسازی و باشتركردن دێت. تازەكردنەوە كارێكی وادەكات تازە بێت و داهێنانێكی زیاد دەخاتەسەر، بەڵام لە وێنەیەكی باو هەنگاو هەڵدەهێنێت، چونكە چاكسازییانەیە. جیاكاری لە نێوان (تازە، تازەگەر) و (الحدیث و الحداثي). وەك وەسفی شیعر، كە چەمكی تازەكردنەوە بە واتای چارەسەركردن و باشتركردن و تازەكردنەوەی شتەكانە، داهێنانی تازە شتێكی تری پێشكەش دەكات بە واتا داهێنانێكی دی دەخاتە سەر تازەكە كە ئەویش تازەكردنەوەیە.تازەگەریی تەنیا لەناو دەقی شیعریدا قەتیس نابێت، هەموو بوارەكانی ژیان وابەستەن بەیەكەوە . دید وجیهانبینی شاعیر رۆلی هەیە، هەموو ئەو گۆڕانكاریەش ڕەنگدانەوەی بارودۆخی كۆمەڵایەتی،سیاسی، ئابوری و كەلتوری ئەو كاتە دەبێت كە دەق تێدا بەرهەم دێت. ئەگەر لەم ڕوانگەوە سەیری تازە لە سەردەمی كۆن و هاوچەرخدا بكەین، دەبینین لە سەردەمی كۆندا زۆرتر تازە هەبوە لە چاو سەردەمی هاوچەرخدا. ئەوەی ئەمڕۆ تازەیە بەیانی كۆن دەبێ. ئەوەی دوێنێش تازە بوو ئەمڕۆ كۆنە كە دەڵێن كۆنە، واتای ئەوە ناگەینێت كە لەو سەردەمی خۆی هیچ داهێنان و لادانێكی تێدا ڕووی نەدابێت، چونكە بنەمای پتەوی نوێ پەیوەستە بە داهێنان”.
دكتۆرە پەروین تایبەت بەڕەسەنایەتی دەڵێ:” ڕەسەن بە واتای دەربازبوون لەوەی پێش خۆی، هەروەها بە واتای دژی لاسایكردنەوە دێت . ڕەسەنایەتی پەیوەست نییە بە دەمكاتێكی دیاریكراوەوە. كاری ڕەسەن بە درێژایی مێژوو لە بەرهەمهێنانی تازەگەری بەرهەمهاتووە، زاراوەی ڕەسەنایەتی لەدیدی بۆچوونی ڕۆژئاواییەكان بۆ چوونیان جیاوازترە وەك لای عەرەب و لای كوردەكان . لای ئەورپییەكان دابرانێكی (مێژوو یی و مەعریفی) یان بەدەستهێنا . ڕەسەنایەتی لەئەوروپا ڕەهەندێكی ئەنتولوژی هەبووە و ئەدەب وهونەریان لەسەربنەمای عەقڵ و زانست داڕشتەوە .لەلای ڕۆژئاواییەكاندا زۆربەی فۆڕمەكانی ژیان لەڕووی ئاین، سیاسەت و ڕەوشت گۆڕانكاری بەسەرداهات و بەرەو تازەكردنەوە هەنگاوی نا زۆربەی لایەنەكانی ژیانی گرتەوە”.
سەبارەت بە قۆناغەكانی شیعری هاوچەرخی كوردی دكتۆرە گوتی:” دەتوانین قۆناغبەندی بەپێ ساڵ دیاری بكەین، دەكرێ بەپێ گروپە نوێخوازەكان دیاریبكەین. بەڵام ئەوەی گرنگە گەورەترین ڕووداو كەبەسەر میللەتی كورد داهاتنێت ڕێچكەی ئەدەبی وهونەری وسیاسی گۆڕانكاری بەسەرداهاتبێت ڕاپەرینە مەزنەكەی ساڵی 1991 بوو. ئەدەب هەرلەپاش بەیاننامەی 11ئازاری ساڵی 1970 هەوڵی دا بەهەناسەیەكی دیكە كار بكات، بەڵام ڕژێمی بەعس سانسۆرێكی توندی بەسەر نووسەر وشاعیردا سەپاندبوو، بۆیە پۆڵینكردنی دەقی ئەدەبی بۆ قۆناغی پێش ڕاپەرین و قۆناغی دوای ڕاپەرین پۆڵێن بكرێت پێم باشترە. چونكە شیعر لەپاش راپەرین مەودای خۆی گۆڕی وگۆڕانكاری بەسەرداهات روئیای شاعیران بەتەواوەی گۆڕانكاری بەسەرداهات”.
هەروەها لەبارەی شیعری پێش ڕاپەرین د.پەروین ڕای وایە:” لەڕووی مێژووییەوە بەتایبەتی لەم قۆناغەدا گەلی كورد بەسەخترین كات تێپەڕیووە .ڕووداوە سیاسیەكانی كوردستان كاریگەری بەسەر بیركردنەوەی رۆشنبیران و ئەدیباندا هەبووە. ڕۆشنبیران و شاعیران سانسۆریكی زۆریان لەسەر هەبووە، نەیانتوانیوە بەئازادی بنووسن و بیروبۆچوونەكانی خۆیان بەئازادانە دەرببڕن و گوزارشت لەو ژینگەیە بكەن كەتێدا دەژیان . ئەمانە بەربەست بوون لەبەردەم هەوڵەكانیان .لەم قوناغەدا شاعیران بیریان لەرێچكەیەكی دیكه كردۆتەوە، كەشیعری پێبنووسن . پەنایان بۆچەندین دیاردە برد تاكو گوزارشت لە بیرۆكە و بیركردنەوەكانیان بكەن. چەندین هونەری دیكه هاتە نێو كایەی ئەدەبییەوە بە بەكارهێنانی هونەری ( تەموومژی، دەمامك، هێما …). بەكارهێنانی ئەم هونەرانە وایان لە دەقەكان كرد بەسانایی خۆیان بەدەستەوە نەدەن،تەمومژ باڵی بەسەردەقەكانیان كێشابوو، زیاتر دەقەكان بۆ چینی دەستە بژێر دەنووسران.
لەم ماوەیەدا نائومێدی باڵی بەسەر هەموو كوردستان كێشابوو، شاعیران بە تەواوەتی بەرامبەر ئەم دۆخە نائومێد ببوون، جگە لەنائومێدی بەرامبەر دۆخی سیاسی، نائومێد ببوون بەرامبەر بەدەقی شیعری كە دەقی گرتبوو لەیەك شێوە و لەیەك فۆڕمدا دەسوڕایەوە. ڕوانگە توانی گۆڕانكاری لە دەقی ئەدەبی بكات، پاشان گڕووپی پێشڕەوان یاخود پێیانده‌گووت تەلیعییەكان، هەندێ جاریش بەگڕووپی هەشتاكانی هەولێر ناوزەند دەكران”.
تایبەت بەشیعری دوای ڕاپەڕین ئەو مامۆستایە گوتی:”شیعری كوردی لەپاش ڕاپەڕین دەرگایەكی هزری سەربەخۆ لە بەردەمی واڵابوو،شاعیران لەهەوڵی نووسینی جۆرە دەقێك بوون كەڕەنگدانەوەی ئەو ژینگە و دۆخە تازەیە بێت كەهاتووە ئاراوە تەنانەت لەڕووی تەكنیكیشەوە، شیعری كوردی بەدوای فۆڕم و شێوازی تازەی ئەدەبی دەگەڕا كەخەوی چەند ساڵەیان بوو . ڕاپەرین توانی مرۆڤەكان بگۆڕێت و ئاشنایان بكات بەدنیای دەرەوەدا. ئەو تەكنیك و تەكنەلوژیاییەی كەپێ ئاشنا نەبوون،ئاشنایان بكات. زەمەن پێش ڕاپەرین زەمەنی داخستنی دەرگاكان بوو بەسەر ئەدەب وهونەردا شاعیران خولیای دۆزینەوەی نەفەسێك بوون. لەگەڵ دەركەوتنی ڕۆژنامەی و گۆڤارەكان لەكوردستانێكی ئازاددا دەرگا واڵاكرا لەبەردەم ئەدەب وهونەردا. گۆڤار و ڕۆژنامەكان ڕۆڵێكی گرنگیان هەبووە لەدەركەوتنی هونەرەكانی تری ئەدەبی بەتایبەتی ژانری پەخشان”.