خاتوو خەنسا شاعیرێك لە تۆقە‌ڵانی جوانیدا
حەیدەر عەبدوڵڵا
وەختێك باسی سەردەمی جاهیلی دەكرێت، شاعیرانی “موعەللـەقاتی سەبع”مان دێتەوە بیر، كە هەموویان پیاوبوون و نێرســـەروەری لەنێو قەسیدەكانیاندا مڵق دەدا. لەو سەردەمەدا ژن تەنیـــا یـــەك مافی هەبووە، ئەویش بێدەنگبوون بووە! ژن و شـــیعر و بیركردنەوە لە ئەدەب و ژیان، نێوانیان ئاســـمان و ڕێســـمان بووە. ڕەفتار و نەریتی كرێتی ئەوان هێشتا بەتەوێڵی
ئەمڕۆی پێشكەوتوومانەوە ماوەتەوە، سڕینەوەشی كارێكی ئاسان نییە و نابێت. زۆررجار پرســـیارێك بە مێشـــكمدا دێت، ئەرێ ئەگەر ژنێك بە چەشـــنی نالی شـــیعری نووسیبایە، وەك ئەو شۆرەتی دەردەكرد؟ بە دیدی من ناوێكی وای نەدەبوو، زۆر لە نووسەر و كۆڵەرانیش لێی دەپرینگانەوە، بۆ؟ هەر لەبەر ئەوەی ژنە و بەس! نەك هەر ئەوە، بەڵكوو ژنەئەدیبەكانیش بایەخێكی وایان پێ نەدەدا، ئاخر چۆن دەبێ ژن شیعری بەهێز بنووسێت؟ مادەم ئازایەتی و جوامێری و شانوشـــەوكەت هی پیاوە، شـــیعر و فكر و ڕەوانبێژیش هەر لە دەمودوی پیاو دەوەشێتەوە! شیعرێكی زۆر بەهێز، ماتوول ناوی ژنێكی بەسەرەوەیە، لاوازە! جارێك یەك لە ژنە هەرە ڕۆشنبیر و ئەدەبدۆستەكان پێی گوتم: من حەز بە ئەدەبی ژنان
ناكەم. پرسیم بۆ؟ گوتی: شتی بەهێزیان نییە! وەڵامەكەی ئەو بۆ من زۆر ســـادە و بێبناوان بوو، چونكە ئەگەر مەستوورەی ئەردەلان بە
نموونە وەربگرین، هەموو ئەو تەرزە پاساوانە دەپووكێنەوە، بەڵام ئەوەم لا سەیرە بۆچی ژنان ددان بە كار و بەرهەمی یەكتردا ناهێنن و وا بە سووك و هیچ تەماشای كاری یەك دەكەن! لە مێژوودا چەندان شاعیری بلیمەت و لێهاتووی ژن هەڵكەوتوون، پێش سەردەمی خۆیان كەوتوون و پەردەی ئەستووری نەریتی كۆمەڵگاكانیان دڕیوە. زۆر لە شاعیرانی پیاو جوانتر
و ناسكتر شیعریان گوتووە. خاتوو خەنســـا یەكێكە لەو شاعیرانەی زۆرینەی ژیانی لەسەردەمی جاهیلی بەسەربردووە،
خۆی بەسەر كۆمەڵگەی ئەوسادا زاڵكردووە و سایەی بەسەر هەموو ئەدەبی عەرەبیدا كردووە. شیعرناســـان پێیان وایە خەنســـا لە مێژووی ئەدەبیدا تاك هەڵكەتـــووە و هیچ ژنێكی دیكە نەیتوانیوە خۆی لە شانی بدات.
خەنسا شاعێرێكی موخەزڕەم بووە، یانی لە هەردوو سەردەمی جاهیلی و ئیسلامدا ژیاوە. نابیغەی زبیانی، وەك چاوســـاغ و ڕەخنەگرێكی ســـەردەمی جاهیلی دەڵێت: ” ئەگەر لەبەر ئەعشای شاعیر نەبووایە، دەمگوت خەنسا گەورەترین شاعیری مرۆڤ و جنۆكەیە.” كاتێك لە جەریری شـــاعیریش دەپرسن، كێ مەزنترین شاعیرە، دەڵێ:” ئەگەر لەبەر خەنسا نەبووایە،
ناوی خۆم دەهێنا.” خەنســـا گاوێك ســـەخری برای دەمرێت، شـــەپۆلی حوزن بڕســـتی لێ دەبڕێت و ئاگر لە
جیهانی ســـۆزی بەردەبێت و بە جارێك زاربێنی شیعری دەبێتەوە. هەربۆیە توێژەران دەڵێن: بە مردنی سەخر، خەنسای شاعیر لە دایك بوو. تێكڕای شیعرەكانی لە دەوروبەری شینگێڕی دەخولێنەوە. دوای مردنی ســـەخر، خەنســـا بڕیاریدا تەنها شـــیعری شـــینگێڕی بنووسێت. تێپەڕبوونی ڕۆژگار و بارودۆخی جیاواز خەنســـایان لە شـــیعری شـــینگێڕی ساردنەكردەوە، هەمـــوو بەهرە و هێزی بیركردنەوەی خۆی لەو بەشـــەدا خەرج كرد، بەمەیش بوو بە یەكێك لەو شـــاعێرانەی بە جوانترین شـــێوە گوزارشـــیان لە خەم و ماتەم كرد. سەیرەكە لەوەدایە خەنسا بۆ مردنی هاوژینە خۆشەویست و هەر سێ كوڕە نازدارەكەی، هیچ شیعرێكی شینگێری نانووســـێت، دیســـان دەگەڕێتەوە سەر شینگێڕیی ســـەخری برای، ئەمەیش بووەتە جێگەی
سەرسووڕمانی ڕەخنەگران.
يذكرني طلوع الشمس صخرا – وأذكره لكل غروب شمس
هەڵاتن و ئاوابوونی خۆر بۆ خەنسا، جگە لە یادخستنەوەی سەخر شتێكی دیكە نین. ئاشـــكرایە ژنان بە مەرگی براكانیان زۆر دڵتەنگ و لێوبەبار دەبن، خەنســـاش بە مردنی براكەی ژیانی لێ وەتەنگ دێت و گریان و فیغان دەبێتە پیشـــەی هەمیشـــەی. گریان وەك
كەرستەی شینگێڕی، وەك ناوەخنی وشەی نێو شیعرەكانی:
فلولا كثرة الباكين حولي- على إخوانهم لقتلت نفسي
خەنســـا لێرەدا لە دەرەوەی خۆی، بەدوای كەســـانێكدا دەگەڕێت هاودەردی ئەو بن، وەك ئەو بۆ براكانیان بگرن و ماتەمیان بۆ بگێڕن، خۆ ئەگەر ئەمە نەبووایە خۆی دەكوشت.
لە زۆربەی شیعرەكانی ڕوو لە چاو دەكات و داوای ئەسرینی بەلێشاوی لێ دەكات:
يا َعيِنجودي ِبَدمٍع َغيِر َمنزوِر
مثِلالُجماِنَعلىالَخَّديِنَمحدوِ