بەلای منەوە، ڕەنگە بەلای خەڵكانی تریشەوە هەڵبەستی “ناڵەی جودایی” شاكارێكی نێو دونیای ئەدەبیاتی كوردی بێت، نەك هەر لەبیر ناڕوات، بەڵكوو هەرگیز كۆن نابێت، دوور لە پیری و لەبیرچوون هەمیشە مەوجوودییەتی دەبێ و دەمێنێتەوە…
لە دونیای ئەدەبیاتی عەرەبیدا شاعیرانێكی بەناوبانگ هەن، ناسراون بە خاوەنی تاكەهەڵبەست. دەگێڕنەوە و نووسراویشە كابرایەكی عارەبی بادیەنشین بەناوی عەلی بن جەهم دێت بۆ بەغدای سەردەمی خەلافەتی عەباسی، خۆی دەگەیەنێتە دەرباری خەلیفە “نازانم كام خەلیفە بووە” دەڵێت شیعرم پێیە و بۆ خەلیفەی دەخوێنمەوە، دەیبەنە حزووری خەلیفە و شیعری بۆ دەخوێنێتەوە لە خەسڵەتی وەفادا خەلیفە تەشبیهـ بە سەگ دەكات و دەڵێت:
أنت كالكلب في حفاظك للود
و كالتيس في قراع الخطوب
أنت كالدلو، لا عدمناك دلوا
من كبار الدلا، كبير الذنوب
شاعیرە كاسەلێسەكانی دەرباری خەلیفە دەیكەنە هەرا لێی و داوای سزا لە خەلیفە دەكەن، خەلیفە بە پێچەوانەی ئەوانەوە فەرمان دەدا لە ناو شاری بەغدادا خانووی بدرێتێ و ژیان و زیندەگیشی بۆ دابین بكرێت و ئافرەتێكی كۆیلەی نازداریشی پێ دەبەخشێت، خەلیفە دەڵێت ساڵێكی تر وەرەوە بۆ لام بە شیعرێكی تازەوە.
ئیدی عەلی كوڕی جەهەمی سارانشین لەو ساڵەیدا چاو و گوێی دەكرێتەوە و شیعرێك دەنووسێت و دەیگەیەنێتە خزمەتی خەلیفە و هەڵبەستی بەناوبانگی “وعیون المها” دەخوێنێتەوە:
وعیــون المها بیـن الرصــافة والجسر
جلبنا الهوی من حیث ادری ولا ادری
ئەم هەڵبەستە هەر یەكجار زەریفە بەلای خەلیفە و دەوروبەرەكەیەوە، پێگەیەكی شایانی پێ دەدرێت،عەلی كوڕی جەهەم ناو دەنرێت خاوەنی تاكە هەڵبەست. ئەشهەدو هێمن جگە لە ناڵەی جودایی شیعری زەریفی تری زۆرە، شتێكە ئێمەی كورد بێ خەلیفە بووین، یەشتایش هەر بێ خەلیفەین!
كام شاعیر دەتوانێ شكایەتی خۆی لە زەمان، لە ڕۆژگار، لە بێزاری، لە نەداری، بێ پەرستاری، لە بەیتێكدا كۆمەڵ بكات و تۆماری بكات:
ئەی ئەوانەی قەت لە بیرم ناچنەوە
ئێستا بمبینن ئەرێ دەمناســـنەوە؟
لێرەدا دەكۆشم دەست لە چمكی كەوای غەمەكانی هێمن گیركەم، شەوبێداریی هێمن، شەپۆڵ شەپۆڵ ئازارەكانی، غەمە بێدەنگەكانی، تەپاوتل و شانبەشانی ناو جێگەی تەنهایی تا بەیان… ئەوە هێمنە ناڵە و سمتووری غەمەكانیەتی لە ئافاقا دەبیسرێت. ئەوە هێمنە لە هەر كۆڕ و كۆمەڵێكدا باس لە ناڵەی جودایی دەكرێت، ئەوە وێردی زمانی هەر مەزڵوومێكە لێرە و لەوێ هاوار بۆ هێمن دەبرێت، هێمن ئەوڕۆ دیاردەی نامۆیی و غوربەتە، هێمن ئەوڕۆ پانۆڕامای مرۆڤی بەش بەش و لەت لەتە…
هەر وەك وڵاتەكەی فكری دابەش، هەستی دابەش، لە یەك ساتدا كەنین و گریانی تێكەڵ، بۆ دەمێك خونچەی پەژموودەی ژاكاوی سەر لە خوار و دەمێك گوڵی كراوەی سەر تەل بوو، تێكەڵەیەك وەك هەویری ڕەنگاوڕەنگی تابلۆیەك بۆ مەرگ و ژیان، دەمێك كەنین، دەمێك گریان…
هێمن لە رۆژێكدا سەدجار دەمرد و سەد جار زیندوو دەبوویەوە.
نۆشداری عیشقی هێمن ئەفسانەخولقێن بوو، پێكەوە مەرگ و زیندەگی دوێن بوو، لە پانتای فكری هێمنا، بست بست سفرەی عیشقی ڕادەخست، بانگەوازی ئەرێ بڵێ كێ لە من شەیدا ترە؟
كێ لە من بێ پەرواترە؟
كێ لە من ڕسواترە؟
سەرێكە و هێناومە و نایگەڕینمەوە، بێ تۆقیان هاتووم بە ڕێگەوە، ڕۆژانە وەك زامێك دەكوڵێمەوە، پووشكەئاسا و بابردەڵە لە فەراغا دەڕۆم و دێمەوە.
پاڵپشت و پشتیوانم هەرتۆی، توخوا مەڕۆ، واوەرگەڕێ… ئەوەسا منم نامبینی؟ هەڵمەكێشە بۆ سەرپەڕێ. ئەوە منم ڕێز و قەدری تۆ دەزانم، ئەوە منم دەزانم هەڵگری كلیلی قوفڵە سەر مۆرەكانی، ئەوە تۆی بە ئاسانی دەتوانی بمژەنی و بمژەنی… مەڕۆ مەڕۆ كەیل و كێشانەت لای منە، چیتە لەو ملهوڕانە؟ ئەوانە سەرسەریئاسا ژیاون، ئەوانە لار و خوار و چەوتن، ئەوانە پێگە و جێگەی غەم نازانن، زادەی فرسەت و ڕێكەوتن، ئەوانە حەڕامخۆرن، من بە حەڵاڵی دەخۆمەوە، دوور لە هەرا، دوور لە نەڕە، كاتێك سەرخۆش بم، بە هێمنی دەڕۆم بە ڕێمەوە.
ساقیا وا وەرگەڕێ، وا وەرگەڕێ، دڵم مەشكێنە جامێكم بدێ و ئەو دەم بمدوێنە، قەدری مەی من دەزانم، لێگەڕێ لە گێڵ و لە دونیا بێ خەبەرێ.
دەردئاشنام كۆڵەوارم، هەوارگەی دەردم. لەوانەگەڕێ هەڵئاوساوی هیچن، گیلانە بینی پێوە دەنێن خوار و خێچن… مەی بەلایان نیشانەی من من و زۆردارییە، بۆ منی وێرانە ماڵ، مەی ڕەوایە، مەی دەوایە، ژانەكەم یەكجارییە، حەیفە لێی بخواتەوە ئەو زرتەزەلامە ملهوڕە، بەرزەدەماغە، وەرە لای منەوە، وجوودم فەرهەنگی ئاخ و داخە…
ئەوە منم ماڵوێرانم هەوارگەی ژانم دوور لە ژیانم. خەم لای من پەنگی خواردووەتەوە، دەمهێنێ و دەمباتەوە، ئەوە منم خەم ئەژدیها ئاسا بە بێدەنگی قووتم دەدا.
ورد بڕوانە! چیتە لەوانە؟
ئەوانە زۆر و زەبری زۆردارییان نەچێشتووە، ئەوانە وەك من فرمێسكی بێدەرەتانییان نەڕشتووە، وەك من هەرچی حەز و ئارەزوویە لە ناخیدا نەكوشتووە…
دوژمن لە ماڵی دەركردم، دوژمن هەڵی قاچیم، دای پاچیم، بێ سەری كردم، چەپاو بەلێشاو، شار بەشار كوشتن، بە هەزار پەلامار و پەلامار چەوساندنەوە چین چین.
ئەوە نییە تۆیش نانواڕیتە منی قوژبننشین، ڕاوەستە مەڕۆ ئەوانە گومڕا و ئالوودەی جامن، بێ حورمەت دەخۆنەوە خامن، گەوجن نەفامن… فێرە بڕۆ، فێرە لاچۆ، فێرە فەرمانن… كەی وەك من زمانشیرین و پەروەردەی وژدانن، دەمەڕۆ بۆ سەرپەڕی ئەوە منم ساڵانە فرمێسكم ڕشتووە، لەو تاڵەم بدەرێ، عومرێكە تاڵیم چێشتووە…
مەڕۆ مەمپەڕێنە، مەڕوانە لە دونیا بێ خەبەرم.
ئەوەسا منم ڕێزت دەنێمە سەر سەرم
مەنواڕە یەخسیر و پەروەردەی چەپووكم
لێقەوماو و نەدار و دەست بە چۆكم
منیش مەیگێڕم لە بەزم و ڕەزمی وژدانا
سەوادیی هێمن لە واقیعیەتی ژیانا، لە پانتایی ویژدانا، بەلای زۆر كەسەوە مەتەڵە، ڕازە، ڕێبازە، عورفە، كەلتوورە، دەستوورە، دوورئەندازیی عەقڵی هێمن، یاخیبوونی سكاڵا و بۆچوونی فەلسەفەی قەناعەتە، بۆ كەسانێكی وەك من لەزەتە، عیبرەتە.
ئەوە وایە عەقڵی هێمن زادەی زۆر و زەوت و جەبەڕووتی ناڕەوایە، دڵنیام هێمن لە وڵاتی خۆیشی بوایە، هەر هەمان هێمن دەبوو كە هەیە.
ساقیا واوەرگەڕێ وا وەرگەڕێ
ڕوو لە لای منكە مەڕۆ بۆ سەرپەڕێ
لەنگەری خەلە پاشماوەی بەندەری تۆفان لێدراوما، وردبەرەوە لە بوون و باوما، بۆ دەكەی بەرزەفڕی منی سەرگەشتەی ڕووت و ڕەجاڵ، منی بێ دەوڵەتی دوو هەزار ساڵ…
مەڕۆ تخوا مەڕۆ….
سا مەڕۆ تخوا مەڕۆ
بێنە بۆ من بێنە بۆ من جامی پڕ
لەنگەر بگرە و مەبە وا بەرزەفڕ
مەی حەڵاڵە بۆ منی وێرانەماڵ
بۆ منی سەرگەشتە و ڕووت و ڕەجاڵ
بۆ منی بابردەڵەی گردەنشین
بۆ منی پڕ لە ناسۆر و برین
بۆ منی ئاوارە و دوور لە وەتەن
بولبوولی بێبەش لە گوڵزار و چەمەن
سەیر سەیر چۆن تك تك خوێن لە دڵی دەتكێ، چۆن و چەن بە زەرافەتی هۆشا دەخوێنێ؟
هێمن زاتی وابووە، لە ناو جەرگەی وڵاتیشدابا هەر ئەمە دەبوو كە بووە، تراژیدیای هێمن بایەلۆژییە، بەند بەند لەش و ئەندامی ڕوخسار و ڕووی دەمارە مووی پڕ بووە لە ئازار، لە هاوار، بە چاكی خۆی ناسیوە، ڕێبوارێكی غەمستان و تاك و تەنها و بێ پشتیوان خۆی دیوە، لە خەم سازندەگی، لەزەت لە دۆڕان یا زندەگی، لە دابڕانی ئازیزان هەوێن، لە تەنهایی و هێمنی خەڵك دوێن، لە زەبر و زۆر سەبر و قەڵغان، لە ناهەقی و وژدان، لە دەردی دەربەردەی دەوا، لە كڕێوە سەرما و سوڵە كراس و كەوا، لە برسێتی نان و خوان، لە تاریكی مەشخەڵان، لە بۆنەهات توێشووی ژیان، لە تەنهایی وشەی جوان، لە پەلامار بانگەوازی ململان بۆ نیشتمان بۆ كوردستان، كوان لە كوێن یاران، ئەوە منم پیری كنفتی گۆشەنشین، سەربۆرە خوێنی سەركۆتەڵ، پاشماوەی چەپاو و تاڵان: داتەپیوی بێ پەسیوی بێ قەرار
بێ كەسی دەستشكاوی كۆڵەوار
لێو بەباری دەردەداری ڕەنجەڕۆ
شاعیری جوانی پەرستی دڵ بەسۆ
لە دونیای بەربڵاوی زانستی جوانیا، مەرجی جوانی بەلای هێمنەوە جیاوازە، مەتەڵە ڕازە، فەلسەیەكە لە لێبوردن و گوزەشت و بەخشین و عیرفانە، بەلایەوە وەك یەكە بتخانە و مەسجید و چەمخانە، كڵێسا و كەنیسە و مەیخانە، ئەوانە نیشتەجێی ناو عەقڵی ئینسانە.
هێمن لای سەیرە گەنجی عاشقی سەرمەست مەی بخواتەوە، مەگەر عیشق سەرمەستی نەكردووە، تەواوی حەزەكانی لە هەلقەی عیشقدا نەتواوەتەوە.
ساقیا بۆ كوێ دەچی، بۆ كوێ دەچی؟
تۆیش لەبەر ئەو ملهووڕانە ملكەچی؟
تۆیش بە ڕەنگ و بۆی ئەوان خواردت فریو؟
چاوی تۆیشی هەڵیفرێواند زێڕ و زیو
تۆیش دەگۆڕیەوە دەگەڵ گەوهەر هونەر؟
كەنگی گەوهەر جوانیكردن بەختەوەر؟
زێڕ بەڵایە بێوەفایە دەوڵەمەند
هەر هونەر نەمرە، هونەروەر مەرد و ڕەند
چڵكی دەستە ماڵی دونیا وەك دەڵێن
ماڵپەرست پەیمانشكێنە و بێ بەڵێن
قەدری جوانی كوا دەزانێ ماڵپەرست
جوانپەرستە پیری خاوەن زەوق و هەست
ئی ئی خۆمە هەر دەڕوا ملدەنێ بۆ سنگنشین، تا بۆی تێكا بۆ كابرای یەكەمین… كوڕە مەیگێڕ خوات بێت بۆ كوێ دەچی؟ دیارە زگماك داخزاوى بە ملكەچی، سەیرن ئەوانە خۆمە عەقڵیان لە چاویانە، زەڕ و زۆر و زێڕ بەرچاویانی گرتووە، ئەوەی زەرافەت و جوانییە لە ناخیاندا مردووە… منم سۆفی و دەروێشی دەرگەی هونەر، منم ڕێ و ڕێبازی وژدانی بەشەر، منم مۆم و چرای ڕێگای كەسانی بێخەبەر..
هۆشیاربە و بە هەڵە ملمەنێ، ئاوڕ بەرەوە، لە من بنواڕە سەرەوە، كشوفشیان گومڕایە هەڵەیە، فریوە، ئەوانە ڕۆژێك لە رۆژان ڕێبارزی حەقیقەتیان نەدیوە.
قەدری تۆ لای منە، بۆ لای من وەرەوە
ئەوە زەوی و ئەوە گەز بۆم تێكە و تاقیم كەرەوە
ئەوەی هەتە مەیگێڕ دەرمانمە، ئامانجمە، خواردن و خۆراك و خوانمە، سوتەمەنی و دوانمە، هێشتا متمانەم پێ ناكەی لە خۆڕا عاشقی سەرپەڕی، وا وەرەوە دوایی پێت دەڵێن مەیگێڕێكی بێ فەڕی:
نا مەچۆ جوانێ مەچۆ، واوە مەچۆ!
تۆ فریوی زێڕ و زیوی وان مەخۆ!
ئەو هەوەسبازانە جێی متمانە نین
هەر دەزانن گوڵچنین و بەی ڕنین
وا وەرە دەی وا وەرە نێزیك بە لێم
بمدەبە مەی، بمدەیە مەی تا دەڵێم:
“مست مستم ساقیا دستم بگیر
تا نی افتادم زپا دەستم گیر!”
جا كە سەرخۆشبووم بە دەنگێكی نەوی
بۆت دەڵێم ئەو شیعرە بەرزەی مەولەوی:
” بشنو از نی چون حكایت می كند
از جداییها شكایت می كند”
فەڕی و كاری نالەباری دیكە بوو…”