پڕۆفیسۆری یاریده‌ده‌ر د. ڕێبوار محه‌مه‌د مه‌لازاده مامۆستایه له به‌شی كوردی كۆلێژی زمانی زانكۆی سه‌لاحه‌دین، خاوه‌نی چه‌ندین به‌رهه‌مه له بواری ئه‌ده‌بیاتدا؛ دوا به‌رهه‌می کتێبێكه به ناونیشانی (زانستی ده‌ق له ئه‌ده‌بدا) بۆ ئه‌م مه‌به‌سته دیدارێكمان له‌گه‌ڵیدا كرد:
سه‌ره‌تا دەرباره‌ی به‌رهه‌مه‌كه‌ی گوتی: “ئەم بەرهەمە، کە خۆی لە کتێبێکی لێکۆڵینەوەیی ئەدەبیدا دەبینێتەوە و لە ژێر ناوی (زانستی دەق لە ئەدەبدا)یە و ساڵی (٢٠٢١)، بە کوالیتییەکی بەرز لە ناوەندی ئاوێر هاتۆتە چاپکردن، کە لە (٣٩٤) لاپەڕە پێک هاتووە، بەسەر سێ بەشی تیۆرە پراکتیکی دابەش کراوە.
ئەم کتێبە لێكۆڵینەوەیەکە لە چوارچێوەی بوارەكانی پەیوەست بە بابەتی دەقی ئەدەبی و زانستی دەق ئەنجامدراوە، سنوری لێكۆڵینەوەكە لە ڕووی تیۆرییەوە خۆی لە ناساندنی چەمكی دەق و چەند زانییارییەكی تیۆری دەبینێتەوە سەبارەت بە لێكەوتەكانی پەیوەستە بە دەقەوە، لە ڕووی پراكتیكییەوە، چەند تەوەرەیەكی لەخۆ گرتووە، كە لە ڕوانگەی پێوەرە تایبەتی و گشتییەكانی دەقێتی كار لەسەر دەقی شیعری كلاسیكی كوردی كراوە، لە تەوەرەیەكی تری پراكتیتكیدا چونییەتی لێكۆڵینەوەی دەقی شیعری كلاسیكی كوردی خراوەتەڕوو لەسەر بنەمانی نووسراوی سەر دیوانە شیعرییەكان، كە خۆی لە لێكدانەوە و شیكردنەوە و شەرحكردنی دیوانەكان دەبینێتەوە، لەگەڵ خستنەڕووی شێوازی ساغكردنەوە دەستنووس و دەقی شیعری بە نموونەوە.
گرنگی ئەم پەرتووكە لەوەدا خۆی دەبینێتەوە، كە تێدا زانیاری لەسەر دەق و سروشتی دەق و دەق و نادەق و پێوەرە تایبەتی و گشتییەكانی دەق خراوەتە ڕوو، لە ڕووی فكری و فەلسەفی و ئەدەبییەوە بەرچاوڕوونییەكی تەواو بە خوێنەر دەبەخشێت، لەسەر چیەتی و چۆنیەتیی بوونی دەق و نادەق و دەقی ئەدەبی، لەگەڵ دەقی داهێنراو و دەقی لێكۆڵینەوەی ئەدەبی، وەك دوو ڕەهەندی سەرەكی ئەدەب خراونەتەڕوو.
بەشی یەكەمی ئەم بەرهەمە بۆ خستە ڕووی لایەنی تیۆری دەق و زانستی دەق و لێكەوتەكانی دەق تەرخانكراوە، دوای پێشەكییەك لەسەر ئەم بابەتە چەمك و پێناسە و زاراوەی دەق و دەقی ئەدەبی لە دید و ڕوانگەی جیاجیاوە دەخرێتەڕوو، ئاماژە بە بۆچوونی ڕەخنەگر و زمانەوانەكان كراوە لەسەر ئەم بابەتە. ئینجا پێوەر و لایەنی فكری و مەعریفی و بنەماكانی دەقێتی ڕوونكراوەتەوە و ڕۆڵی دەق لە سێگۆشەی ئەدەبدا خراوەتەڕوو، ئاستی دەق و ساغكردنەوە و شیكردنەوە و لێكدانەوەی دەقی ئەدەبی هاتووتە بەرباس.
لە بەشی دوومیشدا، دەقی داهێنراوی ئەدەبی لە ژێر ڕۆشنایی دەقی لێكۆڵینەوەی ئەدەبی خراوەتەڕوو. واتە دەقی ئەدەبی لە ڕوانگەی ئەدەبیاتناسییەوە خویندنەوەی بۆ كراوە و ئاماژە بە تێڕاوانینی لقەكانی ئەدەبیاتناسی وەك مێژووی ئەدەبی و ڕەخنەی ئەدەبی و تیۆری ئەدەبی كراوە، خویندنەوەی میتۆد و قوتابخانە و ڕوانگە جیاجیاكانی ناو هەر یەكە لەم لقانەی ئەدەبیاتناسی لەسەر دەقی ئەدەبی خراوەتەڕوو.
بەشی سێیەم، کە دوابەشی ئەم بەرهەمەیە لە سێ تەوەرەی پراكتیكی پێكهاتووە، لە تەوەرەی یەكەمدا لەڕوانگەی پێوەرە نوێیەكانی دەق و پێوەرە تایبەتی و گشتییەكانی دەقی ئەدەبی دەقبوونی شیعری كوردی سەلمێنراوە، تەوەرەی دووەم تایبەتە بە مەسەلەی لێكۆڵینەوە و ساغكردنەوە و لێكدانەوەی دیوانەكانی شیعری كلاسیكی كوردی. لە تەوەرەی سێیەمدا بە شێوەیەكی پراكتیكی دەقێكی شیعری ساغكراوەتەوە، كە بریتییە لە شیعرێكی (ئەحمەدی كۆر)، كە لەسەر پارچە كاغەزێكی دەستنووس نووسراوە و پێشتر كاری ساغكردنەوەی بۆ نەكراوە.”
تایبه‌ت به ناونیشانی زانستی ده‌ق له ئه‌ده‌بدا د. رێبوار ده‌ڵێ: “سەبارەت بە ناونیشانەکە ئەم بەرهەمە دەچێتە خانەی لێکۆڵینەوەی ئەدەبی و لە ناو بازنەی ئەدەبیاتناسیدایە، دەق جۆر و شێوە و دەرکەوتەی جۆراوجۆری هەیە بە پێی بوار و پسپۆڕییەتییەکان، وەک: (دەقی یاسایی و دەقی ئایینی، دەقی سیاسی، دەقی فەلەسەفی،…..هیتر)، هەر دەقێک لە هەر بوارێک بیت، دەبێت بەپێی کۆمەڵیک خاسییەت و بنەما و پێوەری دراسەکراو لێکدانەو و شیکردنەوە و هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت، ئیتر ئەم خاسییەت و بنەما و پێوەرانەش خۆی لەخۆیدا وەک زانستێک خۆیان فۆرمەلە دەکەن و دەبن بە زانستێک بۆ قسەکردن لەسەر چیەتی و ماهیەتی دەق، بۆیە من لێرەدا باس لەو زانستە دەکەم، کە کار لەسەر دەق و پێوەرەکانی دەق دەکەن و نادەقی و دەقبوونی شتێک دەردەخەن، بوار و جۆری دەقەکەش بریتییە لە دەقی ئەدەبی بەگشتی. بۆ واتای ناونیشانەکە، ئەوەی دەگەینێت کە پێوەر و خاسییەت و بنەما هونەری و جەوهەرییەکانی دەقی ئەدەبی چین و لەسەر بنەما چ پێوەرێک دەشێت بە بەرهەمێک بوترێت نادەق و چۆن بەرهەمێکی تریشی ناسنامەی دەقبوون وەردەگریت.”
لەباره‌ی ڕوانگەی زانستییەوە دەق و نادەق چییە؟ ئەم دوو چەمکەت چۆن لێک داوەتەوە؟ دكتۆر رێبوار گوتی: “زانستی دەق ئەو زانستەیە، کە کۆمەڵێک پێوەر و خاسیەت و بنەمای زانستی و هونەریمان پێشکەش دەکات، دەتوانین لە ڕوانگەی ئەم پێوەر و بنەمایانە دەقییەتی و نادەقبوونی دەربڕینێک بخەینەڕوو، ئەم بنەما و پێوەرانەش دووجۆر پێوەر و بنەمای گشتی و تایبەتی، بنەما و پێوەری گشتی دەبێ لە هەموو جۆرە دەقێکدا بوونی هەبێت، ئینجا ئەم دەقە لە هەر بوار و پسپۆڕیەتێکدا بێت گرنگ نییە و هاوبەشن تێدا، بەڵام ئەوەی گرنگ و جەوهەرییە بریتییە لە بنەما و پێوەری تایبەتی،
کە ئەمانە دەبنە خاڵی جیاکەرەوەی پسپۆڕیەییەکان و بوارەکان، جۆری دەقەکان وەکو دەقی سیاسی و دەقی دەستوری و دەقی زانستی و دەقی ئەدەبی لێک جودا دەکەنەوە و سنوور لە نێوانیان دادەنێت، تەنانەت لە ناو دەقی ئەدەبیشدا ئەم پێوەرانە وردتر دەبنەوە بەم هۆیەوەش ژانرەکان و جۆری ئەدەبییەکان دروست دەبن.
بۆ ئەوەی دەربڕینێک یان نووسینێک ناسنامەی دەقێتی وەربگرێت و بە دەق لە قەڵەم بدرێت، ئەوا دەبێت ئەم مەرج و بنەما و پێوەرە گشتی و تایبەتییانەی لەخۆ گرتبێت. بە پێچەوانەوە نەبوون و پێوەر و بنەما هونەری و زانستییەکان چەمکی نادەقبوون بە نووسین و بەرهەمی ئەدەبی و دەربڕینەکان دەبەخشن، بۆیە شتگەلێک هەن وەک بەرهەمی ئەدەبی هاتوونە چاپکردن و بڵاوکردنەوە بەڵام هەرگیز ناشێت ئەوانە بە دەق و دەقی ئەدەبی لەقەڵەم بدرێن، بەتایبەتی لەم قۆناغەی ئێستادا بنەما زۆریییەتی و چەندییەتی لە بڵاوکردنەوە و دەربڕیندا باڵا دەستە نەک بنەمای ماهییەت و جۆرییەتی و چییەتی دەقەکە.
ئێستاکە دەق بەگشتی و دەقی ئەدەبی تایبەتی لەچ ئاستێکدایە، دەتوانین بڵێن دەق لە قەیراندایە؟ دكتۆر ئاماژه‌ی دا: “ئێستا دەرفەتی دەربڕین و گوزارشتکردن لە خود و دیاردەکان زۆرە، بەڵام بێ لەبەرچاوگرتنی مەرجە ئەدەبی و بنەما و پێوەرە هونەرییەکان، ئەمەش وای کردوە مەسەلەی دەقبوون و ناسنامەی دەقێتییان بکەوێتە ژێر پرسیارەوە، بۆیە زۆر بڵاوکراوە دەبینین بە ناوی شیعر بەڵام لە ڕاستیدا قسەی ئاسایین و، داماڵدراون لە بنەما و پێوەر و جوانییەکانی دەقی شیعری، زۆر بەرهەمی بە ناوی ڕۆمان بڵاو کراوەتەوە، بەڵام وەکو پێویست مەرج و و پێوەرەکانی دەقی ڕۆمانیان تێدا نییە، ئیتر بۆ ژانرەکانی تریش بەهەمان شیوە، هەربۆیە بەرهەمەکان هەر بە مردوویی لەدایک دەبن و توانستی مانەوەیان نییە بۆ چەند کاتژمێرێک بە بەراورد بەدەقە ئەدەبییەکانی ساڵانی ڕابردوو. بە دەقی ئاست نزم لە قەڵەم دەدرێن.
ئیتر لەم کتێبەدا تیشک خراوەتە سەر کۆمەڵێک بنەما و پێوەری زانستی و هونەری وەکو مەرج بۆ بوونی دەقبوونی ژانرێکی ئەدەبی، چەندین چەمکی پەیوەست بەم بابەتە باس کراوە و لێکۆڵینەوەی پێویست لەم بارەیەوە خراوەتە ڕوو.”