پ.د. ئاریانا ئیبراهیم
چركاندنی ساتەكان و بڵاوكردنەوەی لە ماڵپەڕەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی بۆتە سەرقاڵی و کسموکاری زۆر كەس، لەگەڵ بڵاوبوونەوەی مۆبایلەزیرەكی كامێراداردا دیاردەی وێنەگرتنیش لەگەڵیدا بڵاو بووەوە و دۆكیومێنتكردن و چركاندنی وێنە و ڤیدیۆكان بووە دیاردەیەكی بەربڵاوی كۆمەڵایەتی لەنێو هەردوو رەگەزەكەدا. هیچ بۆنەیەكی كۆمەڵایەتی یان كۆبوونەوەی خێزانی نییە خاڵی بێت لە وێنەگرتن، بەڵكو لە شوێن و كاتی نەگونجاویشدا هەیە وەكو: كار و نەخۆشخانە و قوتابخانەكانیش، تا ئەوەی گەیشتۆتە ئاستی بەزاندنی سنووری ئازادی و تایبەتمەندییەكانی ئەوانی تریش. زۆر دەبیسین كە باوان مۆبایل بە دیاری دەدەنە منداڵە بچووكەیان پاشان لەگەڵ منداڵەكانیان وێنە و ڤیدیۆكان لە گرووپە خێزانییەكان بڵاو دەكەنەوە، سوپرایز ئەوەیە هەندێ لەم وێنە و ڤیدیۆیانە لە ماڵپەڕەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و هەروەها لە ئاهەنگەكانی زەماوەندی بووكگواستنەوەی تایبەت بە ژناندا بڵاو بۆتەوە، دەبینی هەندێ لە كچان لە كاتی ئاهەنگەكەدا وێنەی خۆیان دەگرن لەگەڵ گرتنی هەندێ وێنەی ئامادەبووان، جا بە ئەنقەست بێت یان بێ گرینگیدان بێت لەوەی لە وێنەكان لەگەڵیان دەرچن بێ گومان بەبێ ئاگاداریی ئەوان، شاراوە نییە كە ژنەكان لە خۆڕازاندنەوەی تەواودان. كەسانێكیش هەن بەدوای ئەوەوەن وێنەی هەڵوێستە ناخۆش و لەناكاو، بگرن وەكو قەومانی رووداو یان شەڕێک، لەبری ئەوەی یارمەتییان بدات سەیر دەكات و ئەو ساتە وروژێنەرانە وێنە دەگرێ؛ لەوە خراپتر وامان لێ هاتووە ڤیدیۆی كەسانێك لە ساتەكانی كۆتایییان دەبینین كەوا لە بەردەم كامێراكاندا گیان دەدەن، ئەمە دیمەنی فیلمێك نییە بەڵكو واقیعێكە و كەسێك لەبەردەم كامێرادا دەمرێت بێ ئەوەی وێنەگر بۆ فریاكەوتنی بجووڵێت. كێ لە بڵاوبوونەوەی ئەم كولتوورە لە كۆمەڵگاكەماندا بەرپرسە؟ بۆچی وامان لێ هاتووە؟ ئایا ڕەوشتەكان تا ئەو ئاستە رۆیشتوون كەوا ئێمە ڕێز لە ماف و تایبەتمەندییەكانی ئەوانیتر ناگرین؟ كێ بەرپرسە لە هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگه لە بەرانبەر كولتووری وێنەگرتن؟ كەی تێ دەگەین كە ئازادیی كەسی لە ڕێزگرتنی ئازادییەكانی ئەوانیتر و سنوورنەبەزاندنی تایبەتمەندییەكانیانە؟ بۆچی هەندێ كەس پەنا بۆ هەندێ رەفتار دەبات كە خۆی نە لەسەر خۆی و نە لەسەر كەسوكاری قەبووڵی ناكات كەچی ڕێ بە خۆی دەدات سیخوڕی بكات بەسەر ئەوانیتر و بەدزییەوە وێنەیان بێ مۆڵەت وەرگرتن بگرێ؟ چۆن تەكنیكە نوێیەكان لە هۆكارێكی ئیجابییەوە گۆڕان بۆ هۆكارێكی سەلبی و، ساتە تایبەتەكان دەگۆڕێن بۆ شتێكی بڵاو لەسەر هۆكارەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی؟
خراپ بەكارهێنانی كامێرای مۆبایلەكان بووەتە شتێكی مەترسیدار و گرفتی زۆر دەنێتەوە و، پارچە ڤیدیۆ و وێنەكان ئابڕووچوون و واتەواتیان دروست كردووە، ئەوەش لە ئەنجامی وێنەگرتنێكی هەڕەمەكی و بڵاوكردنەوەی بابەتەكانی لە ڕێی هۆكارەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی. ئەوەش دیاردەی پێشێلكردنی تایبەتمەندیی ئەویتری بە كامێرای مۆبایلەكان زیاد كردووە، وای كردووە قەبووڵنەكراو بێت و سەری كێشاوە بۆ داواكردنی توندكردنی چاودێری و كاراكردنی یاساكان بۆ بەرپەرچدانەوەی هەموو ئەوانەی ڕێ بە خۆیان دەدەن وێنەی كەسەكان لە كاتە تایبەتەكانیان بگرن كە حەزناكەن بڵاوببێتەوە، سەرنج بۆ مەترسیی هەندێ لەو وێنە و پارچە ڤیدیۆیانە رابكێشن كە تێیدا وێنەی ژنان دەگیرێت و لە هۆكارەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی بڵاو دەكرێنەوە، ئەوەش بە پێشێلكارییەكی روونی تایبەتمەندیی ئەویتر و مافە مرۆییەكانیان دەژمێردرێ. كاتێ تەكنەلۆژیای نوێ و پێشكەوتوو لە بەكارهێنانیدا دەبێتە دەرد و نەخۆشی، ئەوا هەموو هیوا و ئاواتەكان لە پشتی پەردەی شەرم و شكست و نەزانییەوە ون دەبن، كەوا وای لێ هاتووە هەورێكی تاریكی لەسەر عەقڵی ئەو كەسانە دروست كردووە كە بەد لەم ئامرازانە تێ دەگەن، بۆیە زۆربەی بەكارهێنانەكەیان دەبێتە هەڵە و زۆربەیان رەفتارێكی ناهۆشیارانە و بێباكانە ئەنجام دەدەن. ئەو كەسانەی بەرپرسیارێتی ناخەنە سەر شانیان ئەوا پێ بە هەستی ئەوانیتر دەنێن و بە كردەوەكانیان هێڵە سوورەكان دەبەزێنن، دەسدرێژی دەكەنە سەر تایبەتمەندیی ئەوانیتر و لە پەنجەرەكانەوە دەچنە ناو جیهانی تایبەتیان، هەموو ئەو بنەما و بەهایانە دەخاتە ژێر پێوە كە كۆمەڵگه شارستانی و پێشكەوتووەكانیان بۆیان كێشاوە.
وێنەگرتن بە ئامانجی خۆش رابواردن یان ئازاردانی خەڵك و خراپەكردن بەرانبەریان و تۆڵەكردنەوە لێیان شتێكی مەترسیدارە. كولتووری ڕێزگرتنی ئەویتر و تایبەتمەندییەكانیان هێشتا لە عەقڵی زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵگە نەچەسپاوە، پێویستە هەوڵەكان هاودەست بن لە پێناو چەسپاندن و قووڵكردنەوەیان و بڵاوكردنەوەی چەمكی ڕێزگرتنی ژیانی تایبەتی هەر تاكێكی كۆمەڵگە، كەمیی هۆشیاری و تێكەڵكردنی ئازادی و تایبەتمەندی بوونی هەیە، زۆر كەس لە ڤیدیۆكان دەبینین كە خەڵك لەنێوان خۆیاندا ئاڵوگۆڕی دەكەن بێ ئەوەی بایەخ بدەن بە شوێنەوارە خراپەكانی ئەم پارچانە لە دەروونی كەسە پەیوەندارەكان و لە وێنەی كۆمەڵگه و لەو سەرنج و تێڕوانینانەی لە لای بیانی و وڵاتانی ترەوە دروستی دەكات. هۆكارەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و تەكنیكەكان هەموو مەوداكان و سنووری نێوان وڵاتانی سڕیوەتەوە و هەر پارچەیەكی وێنەگیراو جا ناوەڕۆكەكەی هەرچییەك بێت بە خێرایی هەورەبروسكە دەگوازرێتەوە و لە ماوەی چەند خولەكێك ملیۆنان كەس دەیبینێت. ڕێپێدراو و قەدەغەكراو، هیچ یەكێك لە ئێمە لەوەدا ناكۆك نین كە وێنەگرتن هۆكارێكە بۆ دۆكیومێنتكردنی ساتە خۆش و جوانەكانی ژیان، بەڵام ئەوەی پێویستە بیزانین جیاوازیكردنە لە نێوان ڕێپێدراو و قەدەغەكراو، ئەوەی پێویستە وێنەی بگیرێ و ئەوەی پێویست نییە، واتە زانینی چۆنیەتی بەكارهێنانی، دیاردەی وێنەگرتن و پێشێلكردنی تایبەتمەندیی ئەویتر دیاردەیەكی ناڕەوشتییە و تەنگ بە زۆر كەس هەڵدەچنێ و ترس و نیگەرانیان دەوروژێنێ.
چارەسەر بریتییە لە هۆشیاركردنەوەی سەرجەم تاكەكانی كۆمەڵگه بە هەموو هۆكارێكی جیاواز، روونكردنەوەی دەقی یاسایی و سزاكان دەرهەق بە هەر كەسێك وێنەی كەسەكان لە ژیانی كەسییاندا بگرێ و بڵاوكردنەوەی ئەوەی گرتوویەتی. ئامانج لێی رەخنەی بنیاتنەر نییە بەڵكو ناوزڕاندن و گەڕان بەدوای وروژاندن و ئابڕووبردنی كەسە وێنەگیراوەكەیە. وە هەڵدەستن بە بەكارهێنانی بۆ بەرژەوەندییەك یان شتێك كە لە دڵیاندایە، پاشان لە سنوورێكی فراوانی ناو كۆمەڵگه و دەرەوەی بڵاودەبێتەوە و دەبنە هۆی شێواندنی ئابڕووی كەسێك یان لایەنێكی دیاریكراو. یاساكانی دەوڵەت دەستەبەری سزادانی ئەو كەسانەن كامێراكانی مۆبایل خراپ بەكاردێنن و ئەوە بڵاودەكەنەوە كە نابێ بڵاوی بكەنەوە. هەروەك هۆشیاری پێویستە نابێ هیچ نەرمییەك لەگەڵ ئەوانەدا هەبێ كە ئەم رەفتارە نەشیاوانە دەكەن و بەتوندی مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێ و هەواڵیان لێ بدرێ.
بڵاوبوونەوەی مۆبایلەزیرەكی كامێرادار كە وردییەكی بەرزیان هەیە و، بڵاوبوونەوەی ماڵپەڕەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی، دیارترین هۆكارەكانی وێنەگرتنی نایاسایین، كە پێشێلكردنی حورمەتی ئەویتر و تایبەتمەندییەكەی تێدایە. هەروەك دەسبەتاڵی و نەبوونی هۆشیاریی یاسایی و سزاكان كە دەبێتە هۆی وێنەگرتنی كەسەكان بێ ئاگاداریی ئەوان، هۆكارێكی گرینگە لەوەی گرفتاری بووینە لە بڵاوبوونەوەی وێنە و پارچە ڤیدیۆی كەسەكان لە ژیانی تایبەتییاندا. گرینگیی هۆشیاركردنەوە و چەسپاندنی كولتووری ڕێزگرتنی ئەویتر و وەستان لە پێشێلكردنی حورمەتەكان، باشترین شتێكە پێی هەستین تا ئەم دیاردەیە نەمێنێت.
بەكارهێنانی كامێراكانی مۆبایلە زیرەكەكان و هاوشێوەكانیان لە وێنەگرتنی ئەویتر یان ئەو رووداوانەی شیاوی بڵاوكردنەوە نین و بڵاوكردنەوەی واتەوات لەبارەیانەوە، بە رەفتارێكی سەلبی دادەنرێ و پێچەوانەی بنەما یاسایی و رەوشتی و نەریتییەكانە، هاتنی تەكنیك بە هەموو ئامراز و شێوەكانییەوە بۆ ناو ژیانمان هاوتەریبە لەگەڵ جیاوازیی كولتوورەكان و جیاوازیی توێژەكانی تەمەن و ئاستە زانستییەكان و ئارەزوو و سیفەتە كەسییەكان، كە سیفەتی فزوول و خۆتێهەڵقورتاندن بەسەریدا زاڵە. وە لاوازیی لایەنی رەوشتی لای هەندێ كەس جۆرێك لە بێباكی و پشتگوێخستن و بۆشایی لە لایان دروست دەكات، و رەنگە لە ئاكامی وێنەگرتنی كەسەكان بێ ئاگاداری یان مۆڵەت رووبدات بۆ ئەوەی ئەو شتەی وێنەی گرتووە ببێتە بوارێك بۆ روودانی قوربانیی هەڕەشە و ناوزڕاندن و بڵاوكردنەوەی واتەواتی درۆیین و نزمكردنەوەی ڕێزی كەسەكان، ئەم شتەش بۆتە سەرچاوەی نیگەرانیی هەمووان و ترس لەوەی ببیتە قوربانیی ئەم جۆرە كەسانە كە هیچ هەستێكیان نییە و گرینگیی بە تایبەتمەندی و حورمەتی كەس نادەن. لەبەرئەوە ئەم بابەتە لە رووی هۆشیاركردنەوەی بەردەوام پێویستی بە كۆششی زیاتر هەیە لەپاڵ نوێكردنەوە و پەرەپێدانی سزا و یاساكان بەسەر رەفتارە سنووربەزێنەكان لە دژی ماف و ئازادییەكانی ئەوانیتر، لە لایەكی ترەوە رۆڵی كۆمەڵگا هەیە كە دەكەوێتە سەر شانی خێزان و قوتابخانە و سەرجەم لایەنە پەیوەندارەكان لە هۆشیاركردنەوە سەرجەم توێژەكانی كۆمەڵگە بە هەموو تەمەن و كولتوورەكانەوە لە ئەنجامی ئەم رەفتارە نابەرپرسانەوە.
ئارەزووی وێنەگرتن هۆكارەكەی دەسبەتاڵی و نەبوونی هۆشیاری و هاندانی تاكەكانی كۆمەڵگایە بۆیان بەتایبەتی ئەوەی هەڵدەستێ بە وێنەگرتن و و بڵاوكردنەوەی پارچە ڤیدیۆ و وێنەكان لە ئەكاونتە كەسییەكانی لەسەر ماڵپەڕەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی كەوا ژمارەیەكی زۆر لە فۆڵۆوەرزی هاندەری ئەم جۆرە لە وێنەگرتنی خراپ و خراپكاری هەیە. لە یاسای قەڵاچۆكردنی تاوانەكانی تەكنیكی زانیارییەكان ماددەی 21 لە مەرسوومی یاسای فیدراڵی لەبارەی قەڵاچۆكردنی تەكنیكی زانیارییەكان ئاماژەی داوە بەوەی: بە به‌ندكردن سزا دەدرێت بە ماوەیەك كە لە شەش مانگ كەمتر نەبێ و پێبژاردن كە لە ملیۆنێك و پێنج سەد هه‌زار دینار كەمتر نەبێت و هەردوو سزاكە بۆ هەر كەسێك كە تۆڕی زانیاری یان سیستمی زانیاریی ئەلیكترۆنی بەكاربێنێ یان یەكێك لە هۆكارەكانی تەكنیكی زانیارییەكان لە دەسدرێژی بۆ سەر تایبەتمەندیی كەسێك لەو بارانەی بە یاسا ڕێی پێنەدراوە بە یەكێك لەم ڕێگایانەی خوارەوە:
1- بەدزی گوێگرتن یان ڕێ لێگرتن یان تۆماركردن یان گواستنەوە یان پەخشكردن یان ئاشكراكردنی وتووێژەكان یان پەیوەندییەكان یان ماددە دەنگی یان بینراوەكان.
2- گرتنی وێنەی ئەویتر یان ئامادەكردنی وێنەی ئەلیكترۆنی یان گواستنەوەی یان ئاشكراكردنی یان كۆپیكردنی یان هەڵگرتنی.
3- بڵاوكردنەوەی هەواڵ یان وێنەی ئەلیكترۆنی یان وێنەی فۆتۆگرافی یان دیمەن یان كۆمێنت یان داتا یان زانیاری ئەگەر راست و راستەقینەش بێت. هەروەها بە به‌ندكردن سزا دەدرێت بە ماوەیەك كە لە ساڵێك كەمتر نەبێ و پێبژاردن كە لە ٢ملیۆن و ٥٠٠هه‌زار دینار كەمتر نەبێت هەر كەسێك سیستمی زانیاری ئەلیكترۆنی بەكارهێنا یان یەكێك لە هۆكارەكانی تەكنیكی زانیارییەكانی بەكارهێنا بۆ ئەنجامدانی هەر هەمواركردن یان چارەسەركردن لەسەر تۆماركردن یان وێنە یان دیمەن، بە مەبەستی ناوزڕاندن یان خراپەكاری بۆ كەسێكی تر، یان دەسدرێژیكردنە سەر تایبەتمەندییەكەی یان پێشێلكردنی.
- مامۆستای زانكۆ