ئاریان دەرگەڵەیی – هەولێر
مەغدید حاجی نووسەر و مێژوونووس لە پەرتووكی (ئافرەت لە شانۆی كوردیدا)ـدا باسی ئەو دەمەی كردووە كە پیاو دەوری ئافرەتی بینیوە.
نووسەر لەم كتێبەدا ئاماژەی بەوەكردووە كە لە بیستەكان بەم لاوە، واتا لە سەرەتاكانی بزووتنەوەی شانۆی كوردی، برا هونەرمەند و هونەردۆستەكانمان، لە پێناوی خۆشویستنی هونەر و زانینی نرخە بەرزەكەی و پەرەپێدانی بزووتنەوەی شانۆگەری و نەوەستان و پەكنەكەوتنی بە هۆی بەشدارنەبوون و دوورەپەرێزی ئافرەتی كورد لەم مەیدانە پیرۆزەدا، ئەو برا هونەرمەند و هونەردۆستانە، ئەوانەی لە هەموان پتر ئەشقی بێگەردی شانۆ لە كەللەی داون، بێ‌گوێ‌دانە نەریتی كۆنەپەرستانەو تانەو قسەلۆكی خەڵكی كەم هۆشیار، جلی ئافرەتانیان كردۆتە بەرو خۆیان ئارایشت كردووەو بە خشلی ژنان خۆیان ڕازاندۆتەوەو بە (شێوە) چوونەتە ناو دەوری ئافرەت و بە لاسایی كردنەوەو گونجاندنی دەنگ و جوولانەوەی ژنانەو دوور لە ڕاستەقینەیی بەڵام بە سەربەرزیو لە پێناوی پڕكردنەوەی كەلێنی دوورە پەرێزی ئافرەت لە شانۆدا دەوری ئافرەتیان لەسەر شانۆكانی كوردستان و لە دواتریش لە دڕامای رادیۆو تەلەفزیۆندا بینیوە..
سەبارەت بە شاری هەولێر مەغدید حاجی بەشێكی تایبەتی لە پەرتووكەكەی تەرخان كردووە و لە خوارەوە تەواوی ئەو بەشە دادەنێن.
لێژنەی (فەن و تەمسیل)، هونەرو نواندنی سەر بە قوتابخانەی یەكەمی هەولێر لە پایزی 1921دا شانۆگەریی (سەلاحەدین ئەیوبی) بۆ چەند ڕۆژێك پێشكەش كردووەو بەڕێز ئەدیب عەلی دەوری ئافرەتی تیا بینیوە.
دەقی ئەم شانۆگەرییەش نەجیب حەداد دایناوەو لە پێنج پەردەی پەخشان و شیعر پێكهاتووەو لە شانۆیی (ولتر سكوت) وەرگیراوەو جگە لە ئەدیب عەلی ئەم بەرێزانەیش تەمسیلیان تیادا كردووە: عەبدوڵا عەزیز كارگەچی، غەریب سەلیم، حیسامەددین یەحیاو عەبدولموتەلیب جەمیل)
هەمان شانۆگەریی لە مارتی 1930دا لە دەرهێنانی مامۆستا عەبدولمەجید حەسەندا دووبارە پێشكەش كراوەتەوەو ئەم بەڕێزانە دەوری ئافرەتیان تیا بینیوە: باكۆس تۆما، سەركیس تۆما، وەهبی ئاكوب و مامۆستا عەبدولمەجید حەسەنیش دەوری سەلاحەددینی تیا بینیوە
هەروەها لە شانۆگەریی (كچی كوردستان)دا كە ساڵی 1932 لە ئامادەكردن و نواندنی سەید نەزیف كۆیی لە هەولێر پێشكەش كراوە سەید نەزیف خۆی دەوری (پیرۆز)ی تیا بینیوەوجلكی ژنە هەركییەكیان لەبەر كردووەو زۆر جوان دەرچووە.
شایانی باسە كە لەو ساڵەدا مامۆستا فوئاد رەشید بەكریش لە هەولێر بووەو بەشداری لەم شانۆگەریییەدا كردووە.
جەمیل جەرجیس لە ساڵی 1938دا دەوری (دیدمونا)ی لە شانۆگەریی (عگیل)ی شكسپیردا بینیوە.
لە ساڵی 1939دا شانۆگەریییەكی تر بە ناوونیشانی (سەلاحەددینی ئەیوبی و شەڕی خاچ پەرستەكان) لە هەولێر لە لایەن تیپی شانۆیی سانەوی هەولێرو لە گۆڕەپانی قوتابخانەكە پێشكەش كراوە. مامۆســـتا محەمــەد نافیع رۆســتەم ئەم شانۆگەریییەی كــردۆتە
كوردی و ئەم بەڕێزانەی خوارەوەش دەوری ئافرەتیان تیا بینیوە.
1.ئەحمەد حەسەن خۆشناو لە دەوری (شاژن)دا،
2.ئیبراهیم ئیسماعیل – برایمە فەندی – لە دەوری (جولیا) خوشكی (ریكاردوس)دا.
3.جەلال محەمەدئەمین دەرگەلەیی لەدەوری كارەكەر (ئوجین)دا
شایانی باسە كە بەڕێز ئیبراهیم ئیسماعیل زۆر بە جوانی دەوری (جولیا)ی لەم بەرهەمەدا تەمسیل كردووەو بەرێزان مووسا عەبدولصەمەدو محەمەد حەوێزیش تیایدا دەوریان بینیوە.
لە ساڵی خوێندنی (1953 – 1954)دا مامۆستا جەواد ڕەسوول ناجی لە دواناوەندی هەولێر شانۆگەریی (عگیل) ئۆتیلای شكسپیری ئامادەكردووە بۆ سەر شانۆو دەری هێناوە، كە دوو دەوری سەرەكی ئافرەتی تیا بووە، دەوری پاڵەوانی یەكەم (دیدمونا) لە لایەن هونەرمەند (صفوە الجراح)ەوە نوێنراوەو دەوری كاراكتەری دووەمیش (ئەمیلیا) كاك (صائب رفعت) بینیویەتی
هەر لە پەنجاكاندا كاك كەمال محەمەدئەمین و چەندانی تر لە هەندێ لە شانۆگەریییە پێشكەش كراوەكانی تر دەوری ئافرەتیان بینیوە.
مامۆستا (صفوە الجراح) دەڵێ: ((. لە سەرەتای شەستەكانەوە، لەو كاتەی بە مامۆستای هونەر لە خانەی مامۆستایانی هەولێر تەنسیب كرام، سێ چوار شانۆگەرییم پێشكەش كرد. لەو ماوەیەدا هونەرمەند وریا ئەحمەد دەوری ئافرەتی دەبینی)).
جگە لە مامۆستا وریا كاك (رزگار قریا قۆز)یش لە شەستەكان دەوری ئافرەتی لەسەر شانۆدا بینیوە.
هونەرمەند سەباح عەبدولرەحمان دەڵێ: (لە ساڵی 1969دا بەبۆنەی ڕۆژی قەڵاچۆكردنی نەخوێندەواری شانۆگەریییەكمان بە ناوی (قەڵاچۆكردنی نەخوێندەواری) بۆ ماوەی سێ ڕۆژ لەسەر شانۆی هۆڵی گەل نمایش كرد، كە مامۆستا حەمەكەریم هەورامی نووسیویەتی و وابزانم ئەمەش یەكەمین تاقیكردنەوەی بوو لەبواری دراما نووسیدا.لە شانۆگەرییەكەدا (جەلیل مستەفا) دەوری ئافرەت (دایك)ی بینی و خۆشم (صباح) سەرەرای دەرهێنان دەوری باوكم بینی و هونەرمەند چەتۆ حەسەنیش دەوری (مامۆستا)ی تیا بینی.
هونەرمەند سەلام كۆیی لە ڕۆژی 20/2/1969دا بۆ یەكەم جار پێ‌ی ناوەتە سەر تەختەی شانۆو لەسەر شانۆی (هۆلی گەل) دەوری (فاتم)ی لە شانۆگەریی (چارە ڕەش)دا بینیوە. ئەم شانۆگەرییە لە چوارچیوەی چالاكی قوتابخانەكان و لە نووسین و دەرهێنانی مامۆستا (صباح عبدالرحمن) پێشكەش كراوە.
هەروا سەلام كۆیی لە شانۆگەریی (مەسەلەی شارێك)دا كە ساڵی 1973 بۆ تەلەفزیۆن تۆمار كراوە دەوری ئافرەتی بینیوە.
لەساڵی 1970دا تیپی هونەری سەر بە یەكیەتی لاوانی هەولێر شانۆگەریی (ترس)ی پێشكەش كردووە.
(ترس) لە نووسین و دەرهێنانی هونەرمەند تەلعەت سامانەو تیایدا (گەیلان یاسین) دەوری (كچی كوێخا) و شێرزاد محەمەدیش دەوری (فریشتە)ی بینیوە.
لەساڵی 1971دا هونەرمەندان، سەباح عەبدولرەحمان و پەیمان بەگۆك و محەمەد محێدین دەوری ئافرەتیان لە شانۆگەرییی (فاڵچی)دا بینیوە.
لە ڤیستەڤالی چالاكی قوتابخانەكاندا كە ساڵی 1971 لە بەغدا ڕێكخراوە، لەناو بەشداربوانی هەموو پارێزگاكاندا تەنها نێردراوی شانۆیی هەولێر ئەندامی ئافرەت (كچ)ی لەگەڵدا نەبووە!!.بۆیە لە ئۆپەرێتی (تارا)دا نووسین (عبدالواحد مرجان) و دەرهێنانی (سەباح عەبدولرەحمان) ئەم چوار برادەرە دەوری ئافرەتیان بینیوە: (رەسمی جەلال، سەباح ئەسعەد خۆشناو، عەبدوڵا ئەحمەد، جیهاد كاك قادر).
هونەرمەندی جوانەمەرگ صبحی كۆیی(10) لەم بارەیەوە جێ پەنجەی بە بزووتنەوەی شانۆی كوردی لە هەولێر دیارەو شایانی یادكردنەوەیەكی تایبەتییە.
بۆ نموونە لە شانۆگەریی (مەسەلەی شارێك) دەرهێنانی هونەرمەند سەباح عەبدولرەحمان دەوری (مەنیج بەربووك)ی بینی كە هەتا كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوو خەڵكی كوردستان بەسەر دەمیانەوە بوو، جێگای تایبەتی خۆی لە دڵی خەڵكی دا گرتبوو.
لە ساڵی 1971دا هونەرمەند رەسمی جەلال بۆ یەكەم جار دەوری ئافرەتی لە شانۆگەریی (خێزانێكی كۆر بۆوە) بینیوە.لەدواتریش سەركەوتووانە لە هەر سێ شانۆگەریی (فالچی) و (مەسەلەی شارێك) و (شێرپەنجە – مارەیی)دا كە هونەرمەند (سەباح عەبدولرەحمان) دەری هێناون دەوری ئافرەتی نمایش كردووە. هەروا لە شانۆیی (چلپاو)یشدا دەوری (نازداری ژنی نادرە گۆجی) بینیوە.
یەكەم جار كە هونەرمەند زوهێر عەبدولمەسیح وەكو ئەكتەر چۆتە سەر شانۆ لە دەوری ئافرەتدا دەركەوتووە، ئەویش لە شانۆگەریی (تاوان) بوو، نووسینی عوسمان شارباژێری و دەرهێنانی هۆشیار سەید ئەحمەد. ئەم بەرهەمەش لە ساڵی (1966 – 1967)دا لەسەر شانۆی هۆلی گەل پێشكەش كراوە.
هەروا زوهێری هونەرمەند لە ساڵی (1968 – 1969)دا لە ئۆپەرێتی (تارا) كە لە هەولێر پێشكەش كراوە دەوری (بەربوك)ی دیوە.
هونەرمەند (جەلال بەیار)یش چەند دەورێكی ئافرەتی لە شانۆدا بەم شێوەیەی خوارەوە بینیوە:
1.دەوری (سەبریە قیت) لە شانۆگەریی (مەسەلەی شارێك).
2.دەوری (هەمین) لە شانۆگەریی (چڵپاو)دا.
3.لە مەنەلۆجی (ئەی ژنینە)یشدا لەگەڵ هونەرمەند (صبحی كۆیی) دەوری ئافرەتی بینیوە.
هونەرمەند عەبدولرەزاق شەمسەددین لە شانۆگەرییەكانی (چارەڕەش، ئابڕو، فاڵچی، مارەیی، ئەحمەدە فەندی)دا كە هەموویان لە دەرهێنانی هونەرمەند (سەباح عەبدولرەحمان) بوون دەوری ئافرەتی بینیوە.
ئەم هونەرمەندە لە شانۆگەریی (شێرپەنجە – مارەیی)دا لە دەوری (عەیشێ)دا دەرچووە كە بە مانای وشە خۆی خزاندبووە ناو دەورەكەیەوە، كە پیرە دایكێك بوو و بینەران بە چەپڵە كوتانێكی بەهێز پیرۆزبایی سەركەوتنیان لێی كردووە.
كاك موئەیەد فەقێ‌ی هونەرمەندیش ئەسپی خۆی لەم بوارەدا تاو داوەو لەم بەرهەمانەی خوارەوە دەوری ئافرەتی دیوە:
1.لە مەنەلۆجی (ئەی ژنینە) كە ساڵی (1972) پێشكەش كراوە.
2.شانۆیی (ژن هێنانی هاوچەرخ) نووسین تشیخۆف، لە دەوری (كچە لاوەكە)دا، 1975.
3.دەوری (دایكی پێشمەرگە)، لە شانۆگەریی (پێشمەرگەی فەلەستین) بینیوە، 1976.
ڕزگار محەمەد خەلیلی هونەر دۆست و شەهیدیش لە ساڵی 1973دا بەشداری لە شانۆگەریی (داس)دا بەشداری كردووەو دەوری كچێكی بینیوە كە لە شانۆگەریییەكەدا ئاغایەك دەستی چەپەڵی بۆ درێژ دەكات و دەیەوێ ئابڕووی بەرێت.
جا بەهۆی دابونەریتی ئەوكات كچەكانمان نەدەچوونە ناو قالبی ئەم جۆرە دەورە، بەڵگەش ئەوەیە كە دوو كچ (نیگار محمد) و (ئازادە جلال) دەوری تریان لە هەمان شانۆدا گێڕاوە.
رزگار لە شانۆگەریی (ئادابا)یشدا دەوری خواوەندێكی ئافرەتی بینیوە.
هونەرمەند زایەر عەبدوڵا لە رۆژی 14/12/1975دا دەوری ئافرەتی لە شانۆگەریی (حەسەنە فەندی) نووسینی تەها سالم و دەرهێنانی (دایكی سوعاد)دا بینیوە. ئەم بەرهەمەش لە چوارچیوەی چالاكی قوتابخانەكاندا لە ناوەندی (جمهوری) لە هەولێر پێشكەش كراوە.