كارزان گلی – هه‌ولێر
پەكەكە، لە كۆنگرەی ١٢ی دا، بڕیاری دا چەك دابنێت و خۆی هەڵوەشێنێتەوە، پرسی چارەسەریی كورد گەیشتووتە ئاستێك، تەنیا ماوە لەناو پەرلەمانی توركیا چەند یاسایەكی بۆ دەربچێت و بە كرداریش پەكەكە لە قەندیل بێتەوە خوارەوە. یەكێك لەو پرسانەی زۆر گرنگە و قسەی لەبارەوە دەكرێت، ئایا بە چەكدانانی پەكەكە، ئابووریی باكووری كوردستان دەگەشێتەوە؟ چونكە یەكێك لە بەهانە هەرە گەورەكانی حكوومەت بەوەی پڕۆژەی گەورە لە باكووری كوردستان ناكات، بوونی پەكەكە بووە، هەروەها هەزاران دۆنم زەوی بەهۆی شەڕەوە بەكار ناهێنرێت.
زۆرترین رێژەی گەنج لە توركیا لە باكووری كوردستانە، بەڵام زۆرترین رێژەی بێكارییش هەر لەوێیە، واتە توانستی گەنجی باكووری كوردستان، سوودی لێ وەرناگیرێت.
بەگوێرەی زانیارییەكانی دەزگای ئاماری توركیا، لە ٢٠٢٤، رێژەی بێكاری لە توركیا ٨.٧٪ بووە، بەڵام بەرزترین رێژەی بێكاری لە هەكاریی تۆمار كراوە كە ١٨.٣٪ بووە. لە وان بێكاری ١٦.٧٪، لە ئاگری و مووش ١٣.١٪ و باتمانیش ١٢.٧٪.
دوای هەكاری، لە ئاگری و مووش و باتمان، زۆرترین رێژەی گەنجی لێیە، دەكرێت بڵێین توركیا بەدەست كەمداگەڕانی دانیشتووانەوە دەناڵێنێت، بەتایبەت رێژەی گەنجی زۆر كەمە، بەڵام باكووری كوردستان ئەو كێشەیەی لێ نییە.
جومعە چیچەك، لێكۆڵەر لە توركیا، پێی وایە دەیان ساڵە ئەو شارانەی زۆرترین كوردی لێیە، لە ڕووی ئابوورییەوە خراپترین شارن لە توركیا.
ئەو قسەی بۆ ئاژانسی (BBC) توركی كردووە و دەڵێت: ”لە ١٩٢٠، باكووری كوردستان، یەكێك بووە لەو ناوچانەی پیشەسازیی تەواوی توركیا لەوێوە بووە، بەڵام لە دوای ١٩٣٢ەوە، پلانەكە گۆڕا و ئێستا لە ڕووی پیشەسازییەوە باكووری كوردستان، لە هەموو شارەكانی تری توركیا لەدواترە. دوای ئەوەی پەكەكە لە ١٩٨٤ دەستی دایە چەك، ئەو ناوچەیە زۆر دوا كەوت و بەهەموو پێوەرێك نایەكسانی لە ڕووی گەشەی ئابوورییەوە هاتە كایەوە، چونكە ناچار بوون كارگە گەورەكان بەهۆی شەڕەوە ببەنە دەرەوەی شارە و لە ڕووی وەبەرهێنانیشەوە هەر كەوتە دواوە.“
بوونی پرسی چارەسەریی كورد، هەروەها كۆتاییهێنان بە شەڕی نێوان پەكەكە و دەوڵەتی توركیا، دڵی باكوورییەكانی خۆش كردووە و دەڵێن چاوەڕێین لە ڕووی ئاژەڵداری و كشتوكاڵەوە هەنگاوی گەورە بهاوێین.
ئەنگین یەشیل، سەرۆكی سەندیكای بازرگانی ئامەد، دەڵێت لە سیلڤان و دیجلە، پرۆژەی دروستكردنی بەنداو هەیە، ئەگەر ئەو بەنداوانە تەواو بێت، ٣ملیۆن و ٣٥٠هەزار دۆنم زەویوزار بەو ئاوانە بەراو دەكرێت، ئەمەش كار دەکاتە سەر ئابووریی باكوور.
ئامەد، لە ڕووی كشتوكاڵەوە هەشتەم شاری هەرە گەورەیە لە توركیا، بەگوێرەی راپۆرتی وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازیی توركیا، ئامەد داهاتی ساڵانەی ١٥ملیار و ٢٠٠ ملیۆن لیرەی توركییە.
یەشیل دەڵێت: ”لە ماوەی یەك ساڵ و نیوی رابردوودا، نرخی گازی سروشتی و كارەبا و گواستنەوە گران بووە، ئەمەش زیانی گەورەی لە جووتیار داوە، بۆیە گرنگە دەوڵەت لە ڕووی كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییەوە، هەنگاوەی بەپەلە بهاوێت“
ئامەد، ژمارەی دانیشتووانی ١ملیۆن و ٨٠٠ هەزار كەسە، لەو رێژەیە ٥٩٪ی تەمەنیان خوار ٣٠ ساڵانەوەیە، لە ٢٠٢٤، رێژەی بێكاری لە ئامەد ١٠.٥٪ بووە.
بەگوێرەی گوتەی یەشیل، ئەگەر ئەو بەنداوانەی باس كراون تەواو ببێت، گەنجی باكوور ناچنە دەرەوەی وڵات، یان ناچن بۆ شارەكانی تری توركیا كار بكەن، بەڵكوو لە شوێنی خۆیان كار دەكەن و رێژەی بێكارییش زۆر دێتە خوارەوە.
محەمەد كایە، سەرۆكی ژووری بازرگانی ئامەد، پێشتر باسی لەوە كردبوو، بۆ ئەوەی توركیا رێژەی هەناردە زیاد بكات، پێویستە دەرگای گومرگی نوسەیبین بكاتەوە، كە كەلوپەلی توركیا، بەوێدا دەچێتە قامشلو و لەوێشەوە بۆ سووریا.
پرسیار ئەوەیە، ئایا گەشەی ئابووری و هەروەها گەشەنەكردنی ئابووری هیچ پەیوەندییەكی بە شەڕ و توندوتیژییەوە هەیە؟ بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە، ژۆهان گالتوونگ، لێكۆڵەر و شارەزای پڕۆسەی ئاشتیی دەڵێت: ”كاتێك توندوتیژیی فیزیكی دێتە گۆڕێ، دوو جۆر توندوتیژی دێتە كایەوە، یەكەم پێكهاتەی توندوتیژییە، دووەم توندوتیژی سیمبۆلیکە. پێكهاتەی توندوتیژییش دوو رووی هەیە، یەكەم فشاری سیاسی، دووەم چەوسانەوەی ئابوورییە. واتە لەهەر شوێنێك فشاری سیاسی لەگەڵ نایەكسانیی ئابووری و چەوسانەوە زۆر بوو، توندوتیژیی فیزیكییشی بەدوودا دێت.“شیكردنەوەی ئەو گوتەیەی ژۆهان ئەوەیە، ئەگەر دەتەوێت توندوتیژیی فیزیكی نەهێڵیت، دەبێت توندوتیژیی پێكهاتەیی و سیمبۆلیک نەمابێت.