كارزان گلی – هه‌ولێر
پڕۆژە گەورەكەی باكووری كوردستان GAP، ٤٨ ساڵ لەمەوبەر هەوڵی دروستكردنی درا، ئامانجیش لە دروستكردنی ئەو پڕۆژەیە، دەوڵەمەندكردنی ئورفا بوو، كە سەنتەری پڕۆژەكە لەوێوە دەست پێدەكات و پاشان فراوان دەبێت بۆ (ئادیەمان، باتمان، ئامەد، غازی‌عەنتاب، كیلیس، مێردین، سیرت، شرناخ)، بەڵام هیچ یەكێك لەم شارانە بە هۆی ئەو پڕۆژەیەوە دەوڵەمەند نەبوون، بەپێچەوانەوە خەڵكەكەی تا دێت بەرەو هەژاری دەچن.
پڕۆژەی GAP، لە ١٩٧٧ لە باكووری كوردستان گەشەی پێ درا، تا بتوانرێت ئاوی پاك بۆ تەواوی توركیا دابین بكرێت و هەروەها كارەبای تەواوی توركیا دابین بكات. ئەو پرۆژەیە لە ئاوی رووباری دیجلە و فوراتەوە هەڵدەقوڵێت، ئامانجی سەرەكیش لە دروستكردنی ئەو پرۆژەیە، دابینكردنی وزەی كارەبا بوو.
لە ١٩٨٩، لە بڕیارنامەیەكی حكوومەتی توركیا، GAP بڕیاری دروستكردنی درا و فەرمانگەیەكی تایبەتیشی بۆ كرایەوە. ئەو پڕۆژەیە، لە دوای پڕۆژەی (Tennessee)ی ئەمریكا، بە دووەم پرۆژەی هەرە گەورە دادەنرێت لەسەر ئاستی جیهاندا، بە تەواوبوونی پڕۆژەكەش وەكوو ئەوەی پلانی بۆ دانرابوو، ٣ملیۆن و ٨٠٠هەزار هەلی كاری دابین دەكرد، ١ملیۆن و ٨٠٠هەزار هێكتار زەوینی بەراو دەكرد، هەروەها ئەوەی ئامانجە گەورەكەی توركیاش بوو، كارەبای تەواوی توركیای دابین دەكرد و ئیدی پێویستیان بە گازی سروشتیی وڵاتان نەدەبوو بۆ كارەبا. لە ڕووی كشتوكاڵیشەوە، ئەو پڕۆژەیە جگە لەوەی بەرهەمی كشتوكاڵی بۆ تەواوی توركیا دابین دەكرد، لە هەمان كاتدا توانای هەبوو، كشتوكاڵی چەندین وڵاتی تریش دابین بكات.
دەبوایە ساڵی ٢٠١٠ تەواو کرابا
نزیكەی ٤٨ ساڵ بەسەر ئەو پڕۆژەیەدا تێپەڕی، بەڵام ئەو شارانەی كە پڕۆژەكە سوودی پێدەگەیاندن بەوەی دەوڵەمەند دەبوون، هەژارتر بوونە، كە ئەویش شارەكانی باكووری كوردستانە. ماوەی ٢٠ ساڵە، گەنجانی ئادییەمان و رۆحای باكووری كوردستان، لە هەموو وەرزەكاندا دەچنە شارەكانی تری توركیا بۆ كاركردن، زۆرجاریش هەواڵی مردنی كرێكارەكان دەبێتە مانشێتی میدیاكانی توركیا، ئەمەش لە كاتێكدا دەبوایە GAP، هەلی كاری بۆ تەواوی باكووری كوردستان دابین بكردایە.
بە گوێرەی ئەو زانیارییانەی نورجان بایسەل، نووسەری دیاری باكووری كوردستان بڵاوی كردووەتەوە، كە بۆ ئامادەكردنی ئەم بابەتە، سوودێكی زۆرم لە نووسینەكەی ئەو وەرگرتووە، ٤٠٠هەزار پیاوی رۆحایی، لە شارەكانی توركیا لە كێڵگە و زەوییە كشتوكاڵییەكان كار دەكەن، كە دەبوایە لە شارەكانی رۆژئاوای توركیاوە، پیاوەكان بۆ كاری كشتوكاڵی بهاتنایەتە رۆحا، كە سەنتەری سەرەكی پڕۆژەی GAPـە.
نورجان لەبارەی ئەوەی بۆچی پڕۆژەی GAP ئامانجی جۆی نەپێكا و نەیتوانی شارەكانی باكووری كوردستان دەوڵەمەند بكات و كارەبای هەموو توركیا دابین بكات، لە ئاژانسی (ئۆكسەجین) دەنووسێت: ”GAP لە سەرەتادا بۆ ئەو ئامانجە بوو، كە سەرچاوەی ئاوی پاك گەشە پێ بدەن، بەوەی لەسەر رووباری دیجلە و فورات ٢٢ بەنداو دروست بكرێت، ١٩ وێستگەی وزەی كارەبا، هەروەها ١ملیۆن و ٨٠٠هەزار هێكتار زەوی بەراو بكات. لە ١٩٨٩ ماستەرپلانی ئەو پڕۆژەیە تەواو بوو، پڕۆژەكە وەكوو پڕۆژەیەكی گەشەپێدانی توركیا ناوی هێنرا. دەبوایە پڕۆژەكە لە ٢٠١٠ تەواو بكرابایە، كە سوودی بۆ كەرتی پیشەسازی، كشتوكاڵ، رێگاوبان، پەروەردە، تەندروستی و ژێرخانی ئاو دەبوو.“
پڕۆژەی GAP، لەلایەن ئۆڵجای ئونڤەر، كە شارەزاییەكی تەواوی لەسەر پڕۆژەكە هەبوو و وەكوو سەرۆكی فەرمانگەی GAP دیاری كرابوو بەڕێوە دەبرا، تەنانەت وەكوو قوتابخانەیەكی لێ هاتبوو كە قوتابیان لەسەری دەیانخوێند و سوودی زۆریان لێی دەبینی، تەنانەت ئێستاشی لەگەڵدا بێت، ئەوانەی لە توركیا كار لەسەر گەشەپێدان دەكەن، بەبێ دوو دڵی دەبێت بچنە پڕۆژەی GAP و وانەی لەسەر بخوێنن.
ئەوكاتەی ئاكەپە هاتە سەر دەسەڵات، ئیدارەی GAPی بەتەواوی گۆڕی، ئۆڵجای ئونڤەریشیان لە پۆستەكەی دوور خستەوە، كە شارەزاترین كەسی ئەو پڕۆژەیە بوو، ئەمە كاریگەریی زۆری لەسەر پێشوەچوونی پڕۆژەكە هەبوو، دەكرێت بڵێین یەكێك لە شكست و لاوازییەكانی پڕۆژەكە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئیدارەی تەواوی پڕۆژەكە گۆڕدرا.
لە ٢٠٠٨، ئەوكاتەی ئەردۆغان سەرۆك وەزیرانی توركیا بوو، پلانی تەواوكردنی پڕۆژەی GAPی راگەیاند و باسی لەوە كرد، ئەم پڕۆژەیە چوار لایەنی ستراتیژی هەیە، ئەویش گەشەپێدانی ئابووریی ناوچەكە و گەشەپێدانی سۆسیال و دروستكردنی ژێرخان و هەروەها بەرەوپیشبردنی بەدەمەزراوەییكردن. باسی لەوەش كرد بە تەواوبوونی، ئەو پڕۆژەیە دەبێتە هۆی ئەوەی خۆشگوزەرانی و ئارامی بۆ ئەو ناوچەیە بێتەبوون، بەڵام GAP نە خۆشگوزەرانی بۆ باكووری كوردستان هێنا و نە خەڵكەكەشی دڵخۆش كرد، بەپێچەوانەوە تا دێت بەرەو هەژاری و خراپی رەوشی ئابووریی دەچن. لەڕووی ئابوورییەوە پلانەكەی ئەردۆغان ئامانجی خۆی نەپێكا، چونكە بەگوێرەی پێویست وەبەرهێنانیان لە كەرتی كشتوكاڵدا نەكرد، هەروەها سیستەمێكی باش و رێك و پێكیان دانەمەزراند بۆ گەشەپێدانی كشتوكاڵ. هەروەها لەڕووی سۆسیالیشەوە ئەو ناوچەیە هەر پێشكەوتنی بەخۆیەوە نەبینیوە، ئەوەتا لەڕووی پەروەردە، تەندروستیی، وەرزش و هونەرەوە لەدواوەی هەموو شارەوكانی تری توركیایە، ئەمەش هۆكارەكەی روونە، وەبەرهێنانیان لەو كەرتانەدا نەكردووە.
پڕۆژەی GAP لە بنەڕەتدا بۆ ئاودانی و دروستكردنی بەنداو دیزان كرابوو
با گوزەرێك بەناو پرۆژەی GAPدا، بكەین و بزانین ئەو پلانەی دانرابوو چۆن وەكوو خۆی جێبەجێ كراوە.
لە كۆی دروستكردنی ١٩ وێستگەی وزەی كارەبا، وەكوو ئەوەی لە ٢٠٢٣دا بڵاوكرایەوە ١٤ی تەواو بووە، هەروەها لە كۆی ٢٢ بەنداو ١٨ی تەواو بووە، لەڕووی وەبەرهێنانی سامانی سروشتی وزە، ئەو پلانەی دانرابوو بۆ ماوەی ٥٠ ساڵ، توانراوە ٩١.٢٪ی تەواو بكرێت، بەشێكی زۆری ئەو وزەیە بۆ شارەكانی رۆژئاوای توركیا دەنێردرێت و سوودی لێ دەبینن. ساڵی ٢٠٢٣ـی زایینی، ٦٣ملیار و ٨٠٠ملیۆن سەعات كیلۆواتی هایدرۆلیك بەرهەم هێنراوە، لەو رێژەیە ١٤ملیار و ٢٠٠ملیۆنی لە پڕۆژەی گاپەوە دابین كراوە، كە دەكاتە ٢٢.٣٪، واتە لە تەواوی توركیادا ئەو وزەیەی بەرهەم دێت یەك لەسەر چواری لە GAPـەوە دابین دەكرێت.
پڕۆژەی GAP بۆ بەرهەمێنانی وزە نەبووە، بەڵكوو بۆ بەنداو و بەراوكردنی زەوییە كشتوكاڵەكان بووە، بەڵام لە چەندین هەواڵی ڤیدیۆییدا دەبینین، كە چۆن زەوییەكانی باكووری كوردستان لەبەر بێئاوی و وشكەساڵی بێناز کەوتن و وشك داگەڕان.
لە فیلمێكدا لەبارەی GAP، ئەو دیمەنانە نیشان دەدات، كە وشكەساڵی چۆن زەوییە كشتوكاڵییەكانی وشك كردووە، خەڵك چەند هەژارە و وڵات چۆن بێبەرهەم بووە، موزیكێكی زۆر حەزینیشت گوێ لێ دەبێت، بەڵام كاتێك GAP تەواو دەبێت، ئیدی زەوییەكان بەراو دەبێت و ژیان دەست پێدەكات و خەڵك دڵخۆشە و دەوڵەمەند دەبن و مووزیكیش گۆڕانی بەسەردا دێت و كەشوهەوای ناوچەكە بەرەو ئارامی و خۆشگوزەرانی دەچێت، بەڵام بەداخەوە لەڕووی كشتوكاڵ و بەراوكردنی زەوییە كشتوكاڵەكان و هەروەها دابینكردنی ئاو، GAP ئامانجەكەی نەپێكاوە.
محەمەد كایا، سەرۆكی ژووری بازرگانی و پیشەسازی ئامەد، لەبارەی GAPەوە دەڵێت: ”پڕۆژەی GAP، لەڕووی رێژەی تەواوبوونی وەبەرهێنانی وزەوە، ئەگەر بەنداوی سیلڤانیشی لەگەڵ دابنێین ٩٩٪ی تەواو بووە، بڕیارە لە ٢٠٢٦دا بەنداوی سیلڤان ئاو بۆ زەوییە كشتوكاڵییەكان دابین بكات. لە ڕووی وزەوە GAP بەتەواوی ئامانجی خۆی پێكاوە و تەواو بووە. بەڵام ئەوەی مایەی نیگەرانییە، لە ڕووی بەراوكردنی زەوییەكان و دابینكردنی ئاوی GAP، تاوەكوو ئێستا ١٧٪ی تەواو بووە. كەناڵی سەرەكی ئاو ١٥ ساڵ لەمەوبەر ٢١٢ كیلۆمەتری تەواو بووە، هەروەها ١٤٨ كیلۆمەتری كەناڵی ئاوی باتمانیش ١٥ ساڵ لەمەوبەر تەواو بووە، بەڵام ئەوەی مایەی نیگەرانییە، لە ٢٠٢٢ەوە، یەك دڵۆپە ئاو نەچووەتە ناو ئەو كەناڵانەوە و ئاوی دابین نەكردووە. هەر لە ٢٠٢٢دا، تەواوی ئەو كەناڵانەی ئاویان دابین دەكرد تەقینەوە، ئەگەرچی هەر لەو ساڵەدا دەستیان بە نۆژەنكردنەوە كرد، بەڵام تەواو نەبووە. بەنداوی كڕالكزی لەسەر رووباری دیجلە، ٢٠ هەزار هێكتار زەوی بەراو دەكرد و كرایەوە، لە كاتێكدا ئەو بەنداوە توانای هەیە ١٣٥ هەزار هێكتار زەوی كشتوكاڵی بەراو بكات، بەشێوەیەكی گشتی گاپ توانای هەیە لە بەنداوەكاندا ٤٠٠ هەزار هێكتار زەوی بەراو بكات. ئەوەی گرنگە باس بكرێت، بەهۆی ئەوەی وەبەرهێنان لەو بەنداوانەدا نەكراوە بۆ بەراوكردنی زەوییە كشتوكاڵییەكان، بەشێكی زۆری تێكچوون و چاككردنەوەشیان زەحمەتە.“
ئەوەی بووەتە مایەی نیگەرانیی هاووڵاتیان، ئەو بەنداوانەی زەوییەكان ئاو دەدەن، تەنیا بۆ ئەو خاكانە دەچن كە ئاغاكانیان سەر بە ئاكەپەن، بۆ نموونە بەنداوی سیلڤان، ئاوەكەی تەنیا بۆ ئەو خاكە دەچێت كە ئاغاكانیان بەتەواوی سەر بەئاكەپەن، ئەمەش نیگەرانیی جوتیارانی لێ كەوتووەتەوە. هەموو ئەوانەی لەسەر GAP باس كرا، كە پڕۆژەكە ئامانجی خۆی نەپێكاوە و ٥٠ ساڵە خەونی توركیایە كە ئەو پڕۆژەیە گەشە پێبدات، هۆكارە سەرەكییەكە ئەوەیە، ناوچەكە بەردەوام شەڕی لێ هەیە، چونكە هیچ وەبەرهێنەرێك ئامادە نییە پارەیەكی زۆر بخاتە وەبەرهێنان لە شوێنێك كە شەڕی لێ بێت. هەرچەندە ئەردۆغان دەیگوت، لە ناوچەكە خۆشگوزەرانی و ئارامی دەهێنینە بوون، بەڵام هەرگیز ناوچەی سەر بە GAP ئەو ئارامی و خۆشگوزەرانیەی بەخۆیەوە نەبینیوە.