كارزان گلی – هه‌ولێر
كۆمپانیاكانی توركیا، خۆیان ئامادە دەكەن تا لە بنیادنانەوەی سووریادا رۆڵی گەورەیان هەبێت، ئەگەرچی لە سووریادا نەوت و كشتوكاڵی زۆر هەیە، بەڵام بە هۆی نائارامی ئەو وڵاتە، ناتوانن سوودی لێ ببینن، بۆیە توركیا دەیەوێت لە هەموو سێكتەرەكانی سووریادا رۆڵی هەبێت.
توركیا ٩١٠ كیلۆمەتر سنووری لەگەڵ سووریادا هەیە، بە هۆی شەڕی ناوخۆی ئەو وڵاتەوە كە لە ٢٠١١ هەڵگیرسا، ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان ئەو دوو وڵاتە كەمی کرد؛ توركیا دەیەوێت سەرلەنوێ لە ڕووی ئابوورییەوە گرنگی بە سووریا بدات، هەروەها كۆمپانیا توركییەكان رۆڵی گەورەیان هەبێت لە بنیادنانەوەی سووریادا.
دوای رووخانی رژێمی ئەسەد، چاوی دنیا لەسەر ئەوەیە، ئاخۆ سووریا لە ڕووی ئەمنییەوە دەگات بە كوێ؟ ئایا تەحریر شام دەبێتە ئەو هێزەی ئارامی بۆ سووریا بگێڕێتەوە تا كۆمپانیاكانی جیهانی روو لە سووریا بكەن بۆ ئەوەی وڵاتەكە بنیاد بنێنەوە؟
بە هۆی شەڕی ناوخۆوە، ژێرخانی سووریا لە هەموو روویەكەوە وێران بووە، بەڵام ئەوەی چاوی لەسەرە و توركیا دەیەوێت رۆڵی گەورەی تێدا هەبێت، كەرتی نیشتەجێیە، واتە لە ڕووی بنیادنانەوەی وڵات لە كەرتی نیشتەجێبووندا، كۆمپانیا توركییەكان خۆیان گورجەوە كردووە و لە ماوەیەكی نزیكدا روو لە سووریا دەكەن.
توركیا دەیەوێت سووریا بخاتەوە سەرپێی خۆی لە ڕووی ئابورییەوە، بەڵام بۆ خۆی رۆڵی لەوەیاندا هەبێت كە سووریا كەوتووەتە سەرپێی خۆی، بۆیە لە ڕووی ئابووری و بەتایبەت كەرتی نیشتەجێبوون، دەیەوێت مۆنۆپۆلی بازاڕی سووریا بكات.
توركیا دەیەوێت ئابوورییەكەی لەگەڵ سووریا بگەیەنێتە كوێ؟
مستەفا گوڵتەپە، سەرۆكی ئەنجوومەتی هاودەكردنی كەلوپەلی توركیا، قسەی بۆ ئاژانسی (DW)ی توركی كردووە، دەڵێت بەر لە هەر شتێك دەبێت بیر لەلایەنی مرۆڤایەتیی سووریا بكەینەوە، چونكە یەك لەسەر سێی خەڵكەكەی ئاوارەی وڵاتان بوونە، كە بەشێكی زۆریان لە توركیان.
گوڵتەپە، پێی وایە ئەگەر لە سووریا هەموو شتێك بە رێگەی خۆیدا بڕوات و هیچ كێشەیەك نەبێت، هەر كاتێ زۆری دەوێت تا ئەو وڵاتە لە ڕووی ئاسایشەوە بكەوێتەوە سەر پێی خۆی، بۆیە دەبێت سەرەتا لە ڕووی مرۆڤایەتییەوە سەیری سووریا بكەین.
ئەو دەڵێت: ”ئێمە چاودێری رەوشی سووریا دەكەین، خەڵكی ئەو وڵاتە پێویستیان بەچی بێت، وەكوو توركیا بۆیان دابین دەكەین.“
دەزگای ئاماری توركیا بڵاوی كردووەتەوە، بەر لە ٢٠١١، ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان سووریا و توركیا یەكملیار و نیو دۆلار بووە، ئامانجی هەردوو وڵات ئەوە بووە، كە رێژەی بازرگانی نێوانیان بگەیەننە پێنجملیار دۆلار، بەڵام شەڕی ناوەخۆی پلانەكەی تێكدا.
لە ٢٠١٢ ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هەردوو وڵاتە كەم بووەوە بۆ ٤٩٨ملیۆن دۆلار، بەڵام سەرەڕای ناكۆكی نێوانیان و هاتنی گروپی تیرۆرستی داعش، توانیان بەپەلە ئاڵوگۆری بازرگانی برەو پێ بدەن و لە ٢٠١٤ گەیشتە دووملیار و ٣٠٠ملیۆن دۆلار و لە ٢٠١٥ تا ٢٠٢٠ كەم بووەوە بۆ ١ملیار و ٩٠٠ملیۆن دۆلار، پاشان تا ٢٠٢٤ ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوانیان ٢ملیار دۆلار بووە.
گوڵتەپە پێی وایە، زەحمەتە بڵێین كە بۆ ٢٠٢٥، ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان توركیا و سووریا دەگاتە چەند، بەڵام بە گوێرەی پیشبینی و بۆچوونی خۆی، هەر نزیکەی ٢ملیار دۆلارێک دەبێت، تا ئەوكاتەی سووریا بە تەواوی دەگاتە ئارامی و شەڕ كۆتایی دێت، دوای ئەوە ئیدی دەكرێت پێشبینی بكرێت ئاڵوگۆڕی بازرگانییان دەگاتە كوێ.
بە گوێرەی زانیارییەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان، سووریا بۆ بنیادنانەوەی وڵاتەكەی لە هەموو سێكتەرەكاندا پێویستی بە ٤٠٠ملیار دۆلارە، لەو رێژەیە ٦٥ی بۆ كەرتی نیشتەجێبوونە، چونكە لە كۆی ٥ملیۆن و ٥٠٠هەزار شوێنی نیشتەجێبوون، ٢ملیۆنی لێ بە تەواوەتی رووخاوە.
كۆمپانیاكانی توركیا چاویان لەوەیە، بتوانن لە كەرتی نیشتەجێبوون رۆڵی گەورەیان لە سووریادا هەبێت، هەروەها چاویان لەوەیە، سوود لە نەوت و كشتوكاڵی سووریا وەربگرن.
سووریا، لە ڕووی نەوت و كشتوكاڵەوە دەوڵەمەندە، بەڵام بەگوێرەی گوتەی شارەزایانی ئابووری، زۆربەی نەوت و خاكی كشتوكاڵی سووریا كەوتوەتە ئەو خاكەی كە لەژێر كۆنترۆڵی هەسەدەدایە، ئەمەش وا دەكات كە توركیا بە ئاسانی دەستی بە نەوتی سووریا نەگات، تا ئەوكاتەی ریككەوتنی لەسەر دەكرێت.
ئارەزوو، كە مامۆستای زانكۆیە لە زانكۆی كوردستان لە هەولێر پێی وایە، یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی گفتوگۆی نێوان تەحریر شام و هەسەدە، باسكردنە لە نەوت و كشتوكاڵ، واتە ئەو دوو كەرتە كارتێكی فشاری گرنگە لە دەستی هەسەدەدا.