ئەوەی بووەتە مایەی پرسیار و بابەتی گرنگی میدیاكان، دوای ١٣ ساڵ شەڕی ناوخۆ لە سووریا و پاشان رووخانی رژێمی ئەسەد، ئایa سەرچاوەی سروشتیی سووریا لەمەودوا كێ بەڕێوەی دەبات و ئێستا ئەو سەرچاوە سروشتییە لە دەستی كێدایە؟
سەرچاوەی سروشتیی سووریا لە نەوت و گازی سروشتیی پێك دێت، گازی سرووشتیی بەشێكی زۆری لەژێر دەسەڵاتی تەحریر شامدایە، واتە دەسەڵاتدارانی ئێستا سووریا، بەڵام نەوت بەهیچ شێوەیەك لە دەستی ئەواندا نییە و بەشە زۆرەكەی تاوەكوو ئێستاش هەر لە دەستی (هەسەدە)دایە، كە بەشێكی سەرەكی ئەو هێزە یەپەگەن.
توركیا، بە فەرمی یەپەگەی پێ رێكخراوێكی تیرۆریستییە، بۆیە بەردەوام ترسی هەیە كە نابێت ئەو نەوتە لەژێر دەستی ئەواندا بێت و چەندین جار هەوڵی دا ئەو سەرچاوە سروشتییە لەناو ببات، بەڵام سەركەوتوو نەبووە.
بەر لە رووخانی ئەسەد، هەسەدە ئەو نەوتەی بەرهەمی دەهێنا، دەیفرۆشت و داهاتەكەی بۆ خۆی بەكار دەهێنا، بەڵام دوای ئەوەی بەشێكی زۆری خاكی سووریا كەوتە دەستی تەحریر شام و ئێستا سووریا بەڕێوە دەبەن، هاوكێشەی نەوت گۆڕاوە و داوا دەكەن، تەواوی نەوتەكە رادەستی حكوومەتی كاتی شام بكرێت.
لە سووریا چەند بەرمیل نەوت بەرهەم دێت؟
ئیدارەی زانیاری وزەی ئەمریكا (EIA)لە ٢٠١٦ راپۆرتێكی لەبارەی بەرهەمی نەوتی سووریا بڵاو كردەوە و ئاشكرای كرد کە سووریا ٢ملیار و ٥٠٠ملیۆن بەرمیل نەوتی لێ هەیە.
بەڵام سەنتەری لێكۆڵینەوەی سیاسی و ستراتیژی وزەی توركیا(TESPAM) لە ٢٠٢٤دا بڵاوی كردوەتەوە، كە یەدەگی نەوتی سووریا ٦ملیار و ٩٠٠ملیۆن بەرمیلە.
ئۆغووزخان ئاكیەنەر، سەرۆكی (TESPAM)قسەی بۆ ئاژانسی (BBC) توركی كردووە و دەڵێت: ”رەنگە لە چەندین شوێنی سووریادا نەوت هەبێت و هێشتا نەدۆزرابێتەوە، بەڵام ئەوانەی ئێمە دۆزیومانەتەوە و لێكۆلینەوەمان لەسەر كردووە، بەر لە ٢٠١١ بووە و، رەنگە نەوتی تری زۆر هەبێت و تاوەكوو ئێستا نەدۆزرابێتەوە.“
بە گوێرەی ئەو لێكۆڵینەوەیەی دەزگای ناوبراو كردوویەتی، ٨٠٪ی نەوتی بەرهەمهێنراوی سووریا لەژێر دەسەڵاتی هەسەدەیە، هەروەها رۆژانە ٢٥٠هەزار بۆ ٣٠٠هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دێت.
وەكوو ئەوەی ئاكیەنەر باسی دەكات، پلانی هەسەدە ئەوەیە تا پێنج ساڵی تر، بەرهەمهێنانی نەوت رۆژانە بگەیەننە یەك ملیۆن بەرمیل.
ئەو نەوتەی هەیە دەكەوێتە خاكی كێوە؟
بەگوێرەی راپۆرتێكی ٢٠١٩، سووریا لە ٢٠٠٨دا، رۆژانە ٤٠٦هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم هێناوە و فرۆشتویەتی، بەڵام دوای ئەوەی لە ٢٠١١ شەڕی ناوخۆ لەو وڵاتە دروست بوو، ئیدی بەرهەمهێنانی نەوت رووی لە كەمی كرد، ئەمەش دوای ئەوەی بەشێكی زۆری بیرە نەوتەكان كەوتە ژێر دەستی گروپی تیرۆریستی داعش.
رژێمی سووریا، بە هۆی ئەوەی بەرهەمی نەوتیان نەما و بیرە نەوتەكان كەوتە دەستی داعش، بۆیە بە ناچاری نەوتیان لە وڵاتانی تر دەكڕی و بۆ ناوخۆ بەكاریان دەهێنا.
دوای ئەوەی داعش لە سووریا هیچ خاكێكی بەدەستەوە نەما، ئیدی بیرە نەوتەكان كەوتە دەستی هەسەدە و ئەوان دەیانفرۆشت.
داڤید بەتەر، راوێژكار لە دامەزراوەی بیركردنەوەی سەنتەری لۆندرا، دەڵێت، راستە هەسەدە ئەو خاكەی لەدەستدایە كە نەوتی لێیە، بەڵام ئەو نەوتە نەوتی چەند كۆمپانیایەکە گرێبەستیان لەگەڵ حكوومەتی پێشووتری سووریا كردووە.
حكوومەتی پێشووی ئەسەد، لە رێگەی كۆمپانیای (كاترجی)یەوە نەوتەكەی فرۆشتووە، محەمەد بێرا خاوەنی ئەو كۆمپانیایە بووە، بەڵام لە مانگی تەمووزی ٢٠٢٤دا، کەوتە بەر بۆمبی فرۆكە جەنگییەكانی ئیسرائیل و كوژرا.
ئەگەر نەوتی سووریا بە دامەزراوەیی بكرێت، پێویستە لەرێگەی كۆمپانیای باوەڕپێكراوەوە بکرێت و رێككەوتن لەگەڵ هەسەدەدا بكرێت، بەڵام وەكوو ئەوەی داڤید باسی دەكات، نەوتی سووریا بەشی ئەوە ناكات ئابووریی وڵاتی پێ بچێتە پێشەوە.
بەڵام ئاكیەنەر، بۆچوونێكی جیاوازی هەیە، ئەو پێی وایە، نەوتی سووریا بەشی ئەوە دەكات كە ئابووریی وڵاتی پێ سەر بخرێت و گەشە بكات، هەروەها لەڕووی بنیادنانیشەوە ئەو نەوتە دەتوانێت سووریا بباتە قۆناغێكی تر.
كێ سەرچاوەكانی نەوت بەڕێوە دەبات؟
تاوەكوو ئێستا بەڕوونی نەزانراوە كە سەرچاوە سروشتییەكانی نەوت لە سوریا لەلایەن كێوە بەڕێوە دەبرێت، بەڵام ئارزوو یڵماز، مامۆستا لە زانكۆی كوردستان لە هەولێر، قسەی بۆ (BBC) كردووە و دەڵێت، سەرچاوەكانی نەوت، لە دەستی هەسەدەدایە، هەروەها ئەو خاكەی سووریا بۆ كشتوكاڵ سوودی لێ دەبینی هەر لەژێر كۆنتڕۆلی هەسەدەیە و رووباری دیجلە و فوراتیش لەو خاكەدا تێپەڕ دەبێت كە هەسەدەی لێیە، بۆیە حكوومەتی كاتی شام، بۆ هەموو ئەو پرسانە، دەبێت لەگەڵ هەسەدەدا بكەوێتە گفتوگۆ و رێككەوتن.
بەگوێرەی زانیارییەكانی ئارزوو، لەدوا كۆبوونەوەی هەسەدە و تەحریر شامدا، باس لەوە كراوە، كە سەرچاوە سروشتییەكانی نەوت و ئاو لە رۆژئاوای فورات، چۆن لە نێوان خۆیاندا دابەش بكەن.
هەرچەندی حكوومەتی كاتی سووریا دان بە مافی كورددا بنێت و ئۆتۆنۆمی یان فیدڕاڵیشی پێ بدات، بەڵام لەبارەی سەرچاوەی نەوت و ئاو، زۆر ئەستەمە بەئاسانی بگەنە رێككەوتن.
شارەزایانی جیۆلۆجی لە توركیا، هۆشداری دەدەنە توركیا، كە نابێت رێگە بدرێت كورد بگاتە سەر دەریای سپی ناوەڕاست، چونكە ٣٠ ساڵی تر، كێشەی كەم ئاوی لە دونیادا روو دەدات، ناوچەی ئەنادۆڵیش زۆرترین ئاوی لێیە، بەتایبەت ئاوی دیجلە و فورات، بۆیە دەبێت كورد لەو ناوچانە دەربكرێن و ئەو ناوچانە نەبێتە كارتی فشاری كورد بۆ دروستبوونی دەوڵەت.
بەگوێرەی بۆچوونی داڤید، ئەگەر بێت و هەسەدە و حكوومەتی سووریا، لەبارەی نەوتەوە رێككبكەون، گرنگە چونكە ئەوكات كۆمپانیاكانی جیهانی دێن و نەوتی زیاتر دەدۆزنەوە و فرۆشتنی نەوتەكەی بەیاسایی دەبێت، بۆیە بابەتی نەوت و ئاو، پارچەیەكی گرنگی گفتوگۆی نێوان هەسەدە و حكوومەتی كاتی سووریایە.
هەڵوێستی توركیا چییە؟
ئاڵپەڕسلان بایراكتار، وەزیری سامانە سروشتییەكان و وزەی توركیا، لە لێدوانێكیدا لەبارەی نەوتی سووریا ئاماژەیدا، ئەو نەوتە گرنگە بۆ گەشەپێدانی سووریا، لەڕووی بونیادنان و هەروەها هەستانەوەی ئابووریی سووریا، بۆیە توركیا هەوڵی ئەوە دەدات، ئەو نەوتە داهاتەكەی بۆ حكوومەتی سووریا بێت.
توركیا چەند جارێك لە بیرە نەوتەكانی سووریای داوە، كە لەژێر كۆنتڕۆڵی هەسەدەدا بووە، بەڵام دوای رووخانی ئەسەد، بەهیچ شێوەیەك پەلاماری ئەو بیرە نەوتانەی نەداوە، رەنگە هۆكارەكەی ئەوە بێت، نیازی هەیە دەستی هەبێت لە بەرهەمهێنانی نەوتی زیاتر لەو بیرە نەوتانە و هەروەها خستە ژێر ركێفی ئەو كۆمپانیایانەی سەر بە توركیان.
بەگوێرەی زانیارییەكانی ئاكیەنەر، توركیا مەبەستییەتی نەوتی سووریا، لەرێگەی لوولە نەوتەکەی عێراق – توركیا، بگەیەنێتە بازاڕەكانی جیهان، هەروەها بەرهەمی نەوتیش لە نەوتەڵانەكان زیاد بكات.
ئەوەی گرنگە و چاوەڕێی دەكرێت، هاتنە سەر دەسەڵاتی دۆناڵد ترەمپە، ئایە هێزەكانی لە سووریا دەكشێنێتەوە و هەسەدە بەتەنیا جێدەهێڵێت؟ ئەگەر وا بكات، ئەو نەوتەی لەژێر دەستی هەسەدەدایە، حكوومەتی سووریا، بەهاوكاری توركیا دەتوانێت كۆنتڕۆڵی بكات، بەڵام ئەگەر هەسەدە پشتگیری بكرێت، رەنگە نەوت و ئاو، ببێتە كارتێكی فشاری گرنگ بۆ كورد، تا لەسەر مێزی گفتوگۆدا لەگەڵ حكوومەتی كاتی سووریا باسی بكات.