كۆمەڵكوژکرانی جوولەکەی ئیستانبۆڵ

كارزان گلی – هه‌ولێر

میدیاكانی توركیا، هەواڵێكی درۆیان بڵاو كردەوە، بەوەی ماڵی مستەفا كەمال ئەتاتورك، بەدەستی غەیرە موسڵمانەكان سووتاوە، كە ئەوكات جولەكە و دیانیان تۆمەتبار كرد، بۆیە موسڵمانانی ئیستانبۆڵ، كۆمەڵكووژییەكی بێویژدانانەیان بەرامبەر بە جوولەکە و مەسیحی (دیان) ئەنجام دا، كە ساڵانە لەو رۆژەدا فرمێسكیان بۆ دەڕێژن.

ساڵی 1954، رۆمەكانی قوبرس، لە سەردەمی داگیركاری بەریتانیادا، خەباتیان بۆ رزگاری و سەربەخۆیی دەستپێكردبوو، ئەوكات حكوومەتی یۆنان، پشتگیری تەواوی رۆمەكانی دەكرد و بۆ ئەوەی وەكو وڵاتیش بناسرێن، دۆسیەكەیانی بردبووە نەتەوە یەكگرتووەكان.
بەڵام كاتێك رۆمەكانی قوبرس، داوایان دەكرد كە دوورگەكەیان بخرێتە سەر یۆنان، لەو دوورگەیە رۆم و توركەكان دەژیان، بۆیە رووبەڕووی یەكتری ببونەوە. ئەو رووبەڕووبوونەوەیە كاریگەری لەسەر رۆم و جولەكەكانی ئیستانبۆل هەبوو، چونكە وایان لێك دەدایەوە، كە چۆن دەبێت رۆمەكان زڵم لە تورك بكەن لە قوبرس، كەچی رۆمەكان لە ئیستانبۆڵ خاوەن كار و پیشە بن و، بێكێشە بژین.
میدیای توركیا رۆڵی زۆر خراپی گێڕا، بەوەی رەگی نەفرەت و قین بەرامبەر بە رۆمەكان و جوولەكەكان بچێنن، بۆیە هەواڵی درۆیان رۆژانە بڵاو دەكردەوە، تەنەنات دەیاننوسی، چۆن دەبێت رۆمەكان لە ئیستانبۆڵ لەو خۆشییەدا بژین، كەچی موسڵمانە توركەكان لە قوبرس زوڵمیان لێ بكرێت و ژیانیان خراپ بێت.
لە 1954، كۆمەڵەی (قوبرس توركە) دامەزرا، ئەو كۆمەڵەیە لە توركیا و لە شارە گەورەكاندا میتینگ و رێپێوانیان دەكرد و دەیانگوت، دەبێت قوبرس سەر بە توركیا بێت، چونكە شارەكە توركییە و دروشمی هەڕەشە و توندوتیژیان بەرامبەر بە یۆنان و رۆمەكان و غەیرە موسڵمانەكان بەكار دەهێنا، ئەوكات عەدنان مەندەریس سەرۆكوەزیرانی توركیا بوو و پشتگیری ئەو كۆمەڵەیەی دەكرد.
رێکەوتی 5_9_1955، میدیاكانی توركیا بڵاویان كردەوە، كە لە سێلانیك، بۆمبێك فڕێ دراوەتە ماڵی ئەتاتورك و ماڵەكەیان سووتاندووە، ئەمەش ئاگرەكەی خۆشتر كرد.
میدیای توركیا، یۆنان و رۆمەكانی تۆمەتبار كرد، بەوەی ئەو بۆمبەیان خستووەتە ناو ماڵی ئەتاتورك، تا لەو رێگەیەوە هێرش بكەنە سەر رۆم و جوولەكەكانی ئیستانبۆڵ و شارەكانی تر.
بەڵام بەگوێرەی گوتەی پڕۆفیسۆر (ئایهان ئاكتار)، بەگوێرەی ئەو لێكۆڵینەوەیەی پۆلیسی یۆنان ئەنجامی دابوو، كەسێك بە ناوی (ئۆكتای ئێنگین)، كە تورك بوو و لە یۆنان دەژیا ئەو كارەی كردووە، ئەویش بە فەرمانی دەزگای هەواڵگری توركیا، چونكە ئەو كەسە لە دەزگای هەواڵگریی توركیا كاری كردووە و سیخووڕ بووە.
رێکەوتی 6_9_1955، لەسەر دیوارەكانی ئیستانبۆڵ بە لافیتەی گەورە نووسرابوو (ماڵی ئەتاتورك سووتاوە، ئەمە پەڵەیەكی گەورەیە بۆ كۆماری توركیا)، تا خەڵك هان بدەن هێرش بكەنە سەر رۆمەكان و جوولەكەكانی ئیستانبۆڵ.
خەڵك لەناو مەیدانی تەقسیم لە ئیستانبۆڵ كۆ بوونەوە، دروشم و هوتافیشیان دژی رۆمەكان و غەیرە موسڵمانەكان بەرز كردەوە، پاشان لە تەقسیم هێرشیان كردە سەر دووكانە گەورەكانی رۆمەكان و جولەكەكان و هەموویان تاڵان كرد و جامیان شكاند.
لەو تاڵانییەدا، 59% دوكانەكان دوكانی رۆمەكان بوو، 17% ئەرمەنەكان بوو و 12%یش جولەكەكان بوو.
بەگوێرەی سەرچاوە فەرمییەكانی توركیا، لەو رووداوەدا، كە لە 6 و 7_9_1955، لە ماوەی دوو رۆژدا ئەنجام درا، 4214 ماڵ سووتێنرا، هەزار دوكان سووتێنرا و تاڵان كرا، 73 كلیسە و 26 قوتابخانە تاڵان كرا و رووخێنرا.
وەكو ئەوەی باس دەكرێت، 30 كەس لەو رووداوەدا كوژراون و بەشێكی سووتێنراون، ئەمە جگە لەوەی سەدانیش بریندار بوون. هەروەها كاتێك هێرشیان دەكردە سەر ماڵی رۆمەكان و جولەكەكان، دەستدرێژیان دەكردە سەر ژن و كچەكانیان و لەسەر شەقامەكاندا رووتیان دەكردنەوە و پاشان ئاگریان لە ماڵەكەیان بەردەدا، ئەمانەش بەبەر چاوی حكوومەت دەكرا.
جەلال بەیار، ئەوكات سەركۆماری توركیا بوو، دوای رووداوەكە كۆمەنیستەكانی توركیای تۆمەتبار كرد و راستەوخۆ ناوی عەزیز نەسینی هێنا، كە ئەوكات نەسین نووسەرێكی دیار و كۆمەنیستێكی چالاك بوو.
بەڵام ئایهان ئاكتار پێی وایە، تاوەكو ئێستا نەزانراوە كە كێ دەستی هەبووە لە ورووژاندنی ئەو كەسانە تا پەلاماری رۆمەكان بدەن، بەتایبەت ئەوەی كێ ماڵی ئەتاتوركی سووتاندووە، زۆر زیرەكانە كارەكەی كردووە، چونكە دەستی بۆ شتێكی پیرۆز بردووە لای توركەكان و ئەوانی ورووژاندووە، بەڵام ئەوەی گرنگە و شەرمەزارییە، بەجۆرێك مامەڵە لەگەڵ رۆم و جوولەكەكان كراوە، وەک بڵێی لەم وڵاتەدا میوانن، لە كاتێكدا وڵاتەكە وڵاتی ئەوانیشە.
هەر بە هۆی ئەو پەلامارەوە، بە هەزاران خێزانی رۆم و ئەرمەن و جوولەكە، توركیایان بەجێ هێشت و بۆ ئەبەد نەگەڕانەوە، چونكە هەموو شتێكیان لەدەست دا و ماڵ و حاڵیان پارێزراو نەبوو، كە ئێستاش هەندێك شوقە لە تەقسیم چۆڵە و تاپۆكەی هەر بە ناوی رۆمەكان و ئەرمەنەكانەوەیە و دەستكاری نەكراوە.
زنجیرەدرامای (یانە)، كە بەرهەمی نێتفلێكسە و توركییە و لە 2021 پەخش كرا، باس لەو رووداوەی 1955 دەكات، كە چۆن رۆم و جوولەكە رووبەڕووی ئەو كوشتارگەیە بوونەوە، توركیاش هیچ رێگرییەكی لەو زنجیرەدرامایە نەكرد، چونكە دانی بەوەدا ناوە، كە ئەوەی رووی داوە هەڵە بووە و حكوومەتی توركیا لێی بەرپرسیارە.
ئایە بەهۆی شەڕی حەماس و ئیسرائیل، سیناریۆی 1954 لە توركیا دووبارە دەبێتەوە؟ چونكە ئێستاش خەڵك ورووژێنراوە دژی ئیسرائیل و رۆژتانە خۆپیشاندان دژی ئەو وڵاتە ئەنجام دەدرێت و هوتافی زۆر توندیش دەنەوە.
شەڕ باشی و خراپی نییە، لە هەموو روویەكەوە هەر خراپە، بۆیە كوشتنی منداڵێكی فەڵەستینی بەدەستی ئیسرائیل، تاوانێكی قێزەونە و دەبێت سەرزەنشت بكرێت، بەپێچەوانەشەوە كوشتنی منداڵێكی جولەكەش هەر تاوانە، بۆیە ئەوەی گرنگە لەسەر هەموو وڵاتێكی ئیسلامی، دژی شەڕ بێت و نەفرەتی لێ بكات، بەپێچەوانەوە رەنگە رووداوی 1954 لە هەموو وڵاتێكدا دووبارە ببێتەوە، كە تەنیا منداڵ و ژن و پیری تێدا دەبێتە قوربانی، كە هیچ پەیوەندییەكیان بە شەڕەوە نییە.